تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

با خشک شدن پِیاپی بستر رودخانۀ زاینده رود، ترک و شکاف های گسترده ای بر روی سی و سه پل اِسپهان (اصفهان) پدیدار شده و زنگ خطری برای دیگر پل های این شهرستان به شمار می آید. خشکسالی همیشگی زاینده رود، بی گمان سی و سه پل و تاریخ اِسپهان را می بَلعد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، بیش از یک دهه است که خشکسالی در استان اِسپهان آغاز شده و پیامدهای ناگواری را به دنبال داشته است. در پِی خشکسالی های پیاپِی در شهرستان اِسپهان و به دنبال آن رودخانۀ زاینده رود، پل های تاریخی اِسپهان با تهدیدی جدی رو به رو شده اند. همچنین ترک و شکاف های گسترده ای بر روی سی و سه پل تاریخی که از آن با نام شاهکار پل های شهرستان اِسپهان یاد می کنند، پدیدار شده و خطر جدی برای آن به شمار می آید. کارشناسان حیات و زیست پل ها را وابسته به آب می دانند. زیرا این سازه های تاریخی از آغاز در بستر رودها و رودخانه ها پدید آمده و به گفته ای با آب دمساز و هماهنگ شده و برای دنبالۀ حیات و زیست خود نیاز به آب دارند. با دنبالۀ خشکسالی ها در رودخانۀ زاینده رود که بیشتر کارشناسان، خشک شدن آن را نتیجۀ مدیریت ناکارآمد و غیرمتخصص در سال های گذشته می دانند، پل های تاریخی جای گرفته در مسیر آن با تهدیدی جدی رو به رو شده اند. سی و سه پل تاریخی که از آن با نام چشم و چراغ شهر اِسپهان یاد می کنند و خاطرۀ جمعی مردم شهر با آن در آمیخته و بخش جدایی ناپذیر تاریخ شهرستان اِسپهان و ضمیرناخودآگاه مردمان این سرزمین به شمار می آید در آستانۀ خطری جدی جای گرفته و ترک و شکاف ها بر روی پل و دیواره های آن، پدیدار و مایۀ دل نگرانی کُنشگران میراث فرهنگی و دوستداران تاریخ و فرهنگ ایرانی شده است.

فرونشست زمین، سی و سه پل را تهدید می کند

در حالی که خشک شدن بستر رودخانۀ زاینده رود، تهدیدی برای پل های تاریخی شهرستان اِسپهان و به ویژه سی و سه پل (که بر روی آن ترک و شکاف هایی از دو سال گذشته پدیدار شده)، است برخی از کارشناسان از فرونشست زمین به اَنگیزۀ خالی شدن سفره های زیرزمینی و گسترش فرایند پوک شدن خاک بستر پل ها و رفت و آمد کنترل نشدۀ گردشگران و رهگذران از روی پل ها آگاهی می دهند. موضوعی که نباید به سادگی از کنار آن گذشت و پژوهش و بررسی در این زمینه، باید از سوی کارشناسان کارآزموده در رشته های گوناگون در پیوند با این مساله انجام گیرد و پرداختن به آن اَمری بایسته (ضروری) به شمار می آید. هرچند که، فرونشست زمین در یک دهۀ گذشته در کشور ما و در استان های کم آب، تهدیدی جدی برای یادمان های تاریخی بوده است و زمین شناسان و پژوهشگران بارها به این موضوع اشاره کرده اند. زیرا لایه های زیرین خاک بر اثر کم آبی یا بهتر است بگوییم بی آبی، سُست و بی دوام شده و پوک شدن خاک بستر را به دنبال دارد که در نتیجه پدیدۀ فرونشست زمین رخ می دهد.

نصب حفاظ در دهانه های سی و سه پل، طرحی نادرست است

یکی از موضوع های مهم و پیچیده در پیوند با سی و سه پل، برپایی پوشش یا حفاظی در دهانه های پل است که همواره موافقان و مخالفان بسیاری را دارد و مورد کِشمَکش گروه ها و کارشناسان گوناگون بوده است. موضوعی که از مهرماه سال گذشته به اَنگیزۀ پرت شدن کودک دوساله از دهانه های سی و سه پل رخ داد و همین امر سرپرستان شهرداری و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان را واداشت تا طرحی را به اجرا درآورند که بازدارندۀ چُنین پیشامدهایی شود. اما آیا طرح میله های فلزی و چندین رشته سیم بوکسلی که هم اینک و به تازگی کار گذاشته شده و به گفته ای در شورای فنی میراث فرهنگی استان هم تصویب شده است، طرحی درست و زیبنده و درخُور یادمان مهمی همانند سی و سه پل که نگین درخشان تاریخ اِسپهان به شمار می آید، است؟ و آیا در اجرای طرح به همۀ جنبه های میراثی و قانون ها اَرجی گذاشته شده است. در پاسخ به بخش دوم که به موضوع چشم انداز (منظر) فرهنگی یادمان های تاریخی می پردازد، این طرح نادرست بوده و چشم انداز فرهنگی پل را خدشه دار کرده و به قانون های میراث فرهنگی احترام گذاشته نشده است. در واقع، جانمایی و روش به کارگیری میله ها و سیم های بوکسل نادرست بوده و از دید کارشناسان و به ویژه باستان شناسان طرحی نسنجیده و ناپخته است و باید بر روی طرح های دیگری کار کرد. زیرا در یادمان ارزشمندی همانند سی و سه پل که دارای حساسیت فراوانی نزد دوستداران میراث فرهنگی و کارشناسان است، جای آزمون و خطا وجود ندارد. اما در بخش نخست طرح، آیا وجود چندین رشته سیم بوکسل بازدارندۀ خوبی برای پیشامدهای نانوشته یا همان رویدادهای ناگوار خواهد بود. آیا بهتر نبود از آغاز در اندیشۀ آموزش به مردم و گردشگران و رهگذران می بودیم و روش برخورد با یادمان های تاریخی و پیشامدهای ناگوار را گوشزد می کردیم. خانواده ای که کودک خود را در هر مکان و زمانی رها می کند، بی گمان باید بینندۀ رخداد ناگواری نیز باشد. مهم تر از همه، چنین خانواده هایی در هر مکان دیگری نیز، حادثه ای ناگوار می آفرینند. پس نمی توان جلو هر یادمان تاریخی یا طبیعی را پوشاند و حفاظ  گذاشت، مگر این که از دید مکانی ضرورت داشته باشد. سی و سه پل از دوران صفویه تا کنون ساخته شده است و همیشه گردشگران و بازدیدکنندگان فراوانی داشته است، ولی هیچ گاه دارای حفاظ یا پوششی در دهانه ها نبوده است. تازه اگر هم بخواهیم در دهانه های پل حفاظ یا پوششی برپا کنیم، بی گمان این طرح زیبنده و درخُور نیست و وجود چندین رشته سیم بوکسل که میانۀ آن ها خالی ست، هرگز سودمند نبوده و بازدارنده نیست. از همه مهم تر این که، باز با قانون های میراث فرهنگی ناسازگار است و به پل آسیب می رساند. بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی هرگونه مداخله در آثار تاریخی که اصالت اثر را از میان ببرد یا چشم انداز آن را خدشه دار سازد، ممنوع است. شوربختانه موافقان طرح و برخی از دوستداران میراث فرهنگی به این موضوع ها با ژرف نگری و حساسیت نگاه نمی کنند.

گفت و گو دربارۀ این طرح به پرداخت بیشتری نیاز دارد و باید از جنبه های گوناگون بررسی شود، ولی در این جا نمی گنجد. به هر روی، از دید بیشتر کارشناسان و نگارنده این طرح زیبنده و درست نبوده و دارای ایراد است و هرگز بازدارندۀ پیشامدهای ناگوار نیز، نخواهد بود. همچنین برای یادمان بسیار مهم و ارزشمندی همانند سی و سه پل که آبروی شهرستان اِسپهان است باید در سطح ملی تصمیم گیری شود نه در سطح استانی. یادمان باشد که پیشتر نیز، برای یادمان گرانبهایی همانند تاق وَه سان (تاق بستان) کرمانشاه در سطح استانی تصمیم گیری شد و آن فاجعه رخ داد و آسیب های برگشت ناپذیری به یادگار ملی وارد شد. پس پرداختن به موضوع نصب و حفاظ و پوشش برای سی و سه پل از حساسیت بالایی برخوردار است و نیاز به بررسی و پژوهش های بیشتری دارد و نباید در این زمینه شتاب کرد. هر چند که، نگارنده و بیشتر کارشناسان روش کار را نادرست می دانند و چاره را باید در جای دیگری جست و جو کرد.

نگاره های زیر حال و روز آشفتۀ سی و سه پل را به نمایش می گذارد، آن ها را ببینید :

خشکیدن زاینده رود، پلهای تاریخی شهر اسپهان را با خطر نابودی روبرو می کند

نصب میله های فلزی و چندین رشته سیم بوکسل، تمام طرح پر وسر وصدایی بود که میراث فرهنگی انجام داده و به دید کارشناسان بی نتیجه است

سیم های محافظی که در دهانه های پل کشیده شده به هیچ روی بازدارنده حوادث نخواهد بود و ناکارآمد است

انبوه نخاله های ساختمانی و زباله ها در درون دهانه های سی و سه پل، چهره زشتی را به نمایش گذاشته است

وضعیت اندوه بار یکی از دهانه های درونی سی و سه پل

وضعیت ناخوشایند و زننده سقف های درونی دهانه های سی و سه پل

ترک و شکاف های گسترده ای که بر روی سی و سه پل ایجاد شده و آن را با خطر جدی روبرو کرده است

ترکهایی که براثر خشکیدن زاینده رود بر روی سی و سه پل پدیدار شده و روی آنرا به گونه نادرستی با سیمان پوشانده اند!؟

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی – خبرنگارآزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیرانجمن مهرگان