تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

شامگاه آدینه، هفدهم اَمردادماه یکی از سازه های الحاقی در حیاط باغ موزۀ نارنجستان شیراز که به کافی شاپ تبدیل شده بوده، در آتش سوخت و به شماری از درختان که میراث طبیعی این مجموعۀ ملی است، آسیب رسانید.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، باغ – کاخ قوام که امروزه به موزۀ نارنجستان پرآوازه است و یکی از ارزشمندترین یادمان های تاریخی، فرهنگی و طبیعی دورۀ قاجاریه و شهرستان شیراز به شمار می آید، شامگاه آدینه 17 اَمردادماه بر اثر اتصال سیم کابل برق در یکی از سازه های الحاقی چوبی (آلاچوب) که به کافی شاپ تبدیل شده و در حیاط و نزدیکی ورودی ساختمان تاریخی قرار داشته، در آتش سوخت. هرچند که، خوشبختانه نیروهای آتش نشانی بسیار زود و فوری به جایگاه آتش سوزی رسیده و آن را خاموش کرده و نگذاشتند که به ساختمان تاریخی و بخش زیر زمینی که گنجینۀ ارزشمندی از آثار هنری، تاریخی و فرهنگی است، آسیبی وارد آید، ولی به شماری از درختان و در واقع، میراث طبیعی و سبز و زندگی بخش مجموعه، آسیب های برگشت ناپذیری وارد شده است.

در گام نخست آن چه که، در یادمان های تاریخی و فرهنگی بسیار اهمیت دارد و چند سالی است که به خواست کُنش گران میراث فرهنگی و کارشناسان اَمر تبدیل شده است، جُستار ایمنی در مجموعه های تاریخی و ملی بوده است. زیرا رویدادهای ناگهانی (غیرمنتظره)، همیشه بوده و این گونه پیشامدها، هیچ گاه خبر نمی کند و در چندین دقیقه، امکان بروز رُخدادی ناگوار و برگشت ناپذیری وجود دارد. بی گمان بزرگ ترین و دردناک ترین رُخداد آتش سوزی در کشور در بازار تاریخی و جهانی تبریز بود که کام کُنش گران و دوست داران میراث فرهنگی را تلخ کرد. اما درد مشترک این نمونه از آتش سوزی ها، نبود ایمنی و اَرج نگذاشتن به قانون های میراث فرهنگی است که کُنش گران میراث فرهنگی و رسانه ها بارها، این جُستارها را گوشزد کرده و خواستار توجه سرپرستان و مسوولان یادمان های تاریخی و فرهنگی شده اند. با این همه، همچنان بینندۀ بی توجهی و ساده و سَرسری گرفتن جُستار نبود ایمنی در یادمان های تاریخی و فرهنگی بوده و هستیم.

آتش سوزی در حیاط موزۀ نارنجستان، شاید زنگ خطری باشد

اما جدا از نبود ایمنی در بیشتر یادمان های تاریخی و فرهنگی کشور و شهرستان شیراز به ویژه یادگارهایی که در اختیار دیگر نهادها، اُرگان ها و سازمان های دولتی و مالکان خصوصی است، سرپیچی از قانون های میراث فرهنگی و اَرج نگذاشتن و پاس نداشتن ضابطه های میراث فرهنگی است. موضوعی که در این جا، دارای اهمیت به سزایی است، خدمات گردش گری و زیرساخت ها و فراهم سازی آن در یادمان های تاریخی و فرهنگی است که در چندین سال گذشته، بینندۀ نوعی سردرگمی و در واقع، سرپیچی از قانون های میراث فرهنگی در بیش تر یادگارهای تاریخی – فرهنگی کشور بوده و هستیم. بیشتر نهادها و سازمان هایی که یادمان های تاریخی را در اختیار و سرپرستی آن ها را بر دوش دارند، با نام رونق گردش گری و زیرساخت های آن و ارایۀ خدمات رفاهی، بدون نگرش به قانون های میراث فرهنگی و گرفتن پروانۀ (مجوز) کار از وزارت میراث فرهنگی، گردش گری و صنایع دستی، شوربختانه خودسرانه اقدام به پدیداری سازه های زشت و نازیبا و ناهمخوان و الحاق آن در حیاط و مجموعه های تاریخی – فرهنگی می کنند.

 برپایۀ قانون، هر کاری هرچند اَندک و کوچک که بخواهد در یادمان های تاریخی – فرهنگی انجام شود باید از وزارت میراث فرهنگی پروانه و تاییدیۀ کار داشته و طرح مورد نظر به تصویب کارشناسان آن وزارت خانه رسیده باشد. همچنین سرپیچی از قانون، تخلف به شمار می آید و گاهی نیز که به یادمان تاریخی آسیب برساند، برای آن جُرم در نظر گرفته شده است. با این همه، هم چنان بینندۀ سرپیچی از قانون و اَرج نگذاشتن به ضابطه ها هستیم.

در باغ موزۀ نامدار به نارنجستان شیراز یکی از تخلف های آشکار که اَنگیزۀ آتش سوزی رُخ داده در آن مجموعه شده بود، پدیداری سازه های چوبی ناهمخوان و ناهمگون با یادمان تاریخی بوده که بدون پروانه از وزارت میراث فرهنگی در چندین سال پیش برپا شده و با وجود نامه نگاری های میراث فرهنگی و مخالفت با پدیداری آن و درخواست جمع آوری، هم چنان برپا است تا این که، چند روز پیش، یکی از آن سازه ها که به کافی شاپ تبدیل شده بوده، در آتش سوخت.

ابلاغیه سازمان آتش نشانی دربارۀ ناایمن بودن سازه های الحاقی در حیاط موزه نارنجستان

سخن درخُور نگرش و بسیار با اهمیت این است که، سازمان آتش نشانی دربارۀ ایمن نبودن این سازه های چوبی و الحاقی در حیاط موزۀ نارنجستان شیراز در شهریور ماه سال 1396 خورشیدی در نامه ای به شهرداری هُشدار داده و نا ایمن بودن آن ها را ابلاغ کرده است. در این گزارش به مواردی همانند اصلاح سیستم اعلام حریق و خطر وجود لامپ های آویز اشاره شده است و حتا زمانی چهل روزه برای اصلاح موارد موجود در نامه، تعیین شده بوده است. اما شوربختانه با گذشت سه سال از این نامه و ابلاغ آن به شهرداری، هم چنان بندهای نامه و مفاد آن، رعایت نشده و سرپرستان اَمر به قانون اَرجی ننهاده و سرپیچی از ضابطه ها کرده اَند که باید پاسخ گو باشند. باید دانست که اگر خدای ناکرده، آتش سوزی بزرگ تر و گُسترده تر بود و به ساختمان تاریخی و اَشیای موزه ای آسیب می رسید، به راستی چه کسی پاسخ گو بوده و چه کاری می توانستیم، انجام دهیم جز اَفسوس و دریغ و نگاه کردن به پایمالی هویت و شناسنامۀ مردم یک شهر.

همچنین ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، بارها مخالفت خود را دربارۀ پدیداری سازه های الحاقی موجود در حیاط موزۀ نارنجستان شیراز به روشنی اعلام کرده است و خواستار بَرچیدن دیگر سازه های الحاقی در حیاط و رو به روی ساختمان تاریخی مجموعه شده است.

میراث طبیعی ارزشمندی که در آتش سوخت

در باغ موزۀ نارنجستان شیراز درختان نارنج، کاج و نخل فراوانی نگهداری می شود که برخی از آن ها زیستی به اَندازۀ زندگانی باغ دارند. همچنین در نیمۀ دهۀ چهل خورشیدی، آرتور پوپ که سرپرستی «موسسۀ آسیایی پروفسور پوپ» را بر دوش داشته، شماری درخت از همان نمونه های پیشین در باغ می کارد. شوربختانه در آتش سوزی شامگاه آدینه هفدهم اَمردادماه، آسیب های برگشت ناپذیر و جدی به شماری از درختان نارنج و نخل محوطۀ باغ وارد شده است که میراث طبیعی و ارزشمند این یادمان تاریخی – فرهنگی و شهرستان شیراز به شمار می آید. به باور برخی از دوست داران زیست بوم، ساقۀ نخلی که در آتش سوخته و آسیب دیده است از دید «بلندا» در جنوب کشور کم مانند و یا شاید بی مانند باشد و نمونه ای از این درخت نخل بسیار ارزشمند و کهن، کم تر وجود دارد. از سویی، درخت نارنج کوچکی کامل در آتش سوخته است.

باید دانست که درختان این یادمانی تاریخی، طبیعی دست کم از 50 سال تا بیش از 100 سال عمر دارند و حفظ و نگهداری آن دارای اهمیت بسیار فراوانی است.

از همین روی، جدا از جستار میراث فرهنگی در این رُخداد ناگوار، میراث طبیعی در خطر بوده و آسیب دیده است که موضوع ایمنی در یادمان های تاریخی – فرهنگی را بیش از پیش گوشزد می کند. همچنین باید دانست که سازه های الحاقی و ناهمخوان فراوانی در یادمان های تاریخی کشور و شهرستان شیراز از جمله در آرامگاه سعدی، آرامگاه حافظ (کافی شاپی که بسیار زشت و نا زیبا است) و اَرگ کریم خانی وجود دارد که باید بَرچیده شده و یا به ریخت کوچک تر و زیباتری و همگام با قانون و ضابطۀ میراث فرهنگی برپا شوند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، نارنجستان قوام که آن را باغ قوام و بیرونی قوام نیز، می نامند از یادمان های تاریخی شیراز در کوی قدیمی «بالا کفت» و در خیابان لطفعلی خان زند کنونی و نزدیکی خیابان «در شیخ» جای دارد. نارنجستان قوام از جمله یادمان های تاریخی دوران قاجاریه است که از سال 1290 مَهی (قمری) از سوی علی محمدخان قوام الملک ساخت آن آغاز و در سال 1305 مَهی به وسیلۀ فرزندش محمدرضاخان قوام الملک به پایان رسید. این باغ که جایگاه فرمانروایی قوام الملک بوده، به اَنگیزۀ درختان نارنج فراوانی که در آن کاشته شده به «نارنجستان» نامدار شده است.

در سال 1345 خورشیدی این یادمان تاریخی و طبیعی به وسیلۀ «ابراهیم قوام» به دانشگاه پهلوی (شیراز کنونی) و موسسۀ آسیایی پروفسور پوپ پیشکش شد. در سال 1347 خورشیدی آثار هنری پروفسور پوپ که در برگیرندۀ هزاران قطعه عکس و صنایع دستی کشورهای ایران، چین، ژاپن و ... بود در زیر زمین ساختمان به نمایش گذاشته شد و پس از آن به موزه تبدیل گردید.

هم اینک موزۀ نارنجستان دارای نسخه های خطی کهن و ارزشمندی به دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی و اوستایی، کوزه و آوَندهای (ظروف) تاریخی، بشقاب های ارزشمند دوران اسلامی، سکه های تاریخی، آتشدان سنگی ساسانی بسیار ارزشمند و ... است. همچنین ساختمان تاریخی مجموعه از دید هنری بسیار دارای اهمیت است. گچ بری، آینه کاری، نقاشی، کاشی کاری، آجرکاری و منبت کاری های آن در نوع خود بی همتا است.

نارنجستان قوام با شمارۀ 1073 در اَردیبهشت ماه 1354 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است و همه روزه پذیرای گردشگران و مسافران فراوانی از جای جای کشور است.

سازه ای الحاقی در حیاط باغ موزه نارنجستان که در آتش سوخت

درخت نخلی که به باور کنشگران زیست بوم از دید ارتفاع در جنوب کشور بی همتاست و آسیب جدی در آتش سوزی دیده است

سازه ای که برخلاف قانون میراث فرهنگی در حیاط موزه نارنجستان برپاشده بوده و میراث فرهنگی بارها با نامه نگاری این مورد را گوشزد کرده بود

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی- خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان