تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*

خانۀ قاجاری سالار محتشم یکی از خانه های بسیار زیبای شهرستان خُمین در استان مرکزی است که دارای گچ بری های ویژه و آجرچینی های هنرمندانه ای بوده و هم اینک به گنج خانۀ (موزه) مردم شناسی و باستان شناسی (سنگ نگاره های تیمَره و استان مرکزی) تبدیل شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان ، میرزا علی خان کمره ای فرزند علی قلی خان از افسران آرتش (ارتش) روزگار قاجاریه بوده که در سال 1332 مَهی (قمری) از سوی دولت وقت (احمد شاه) و به پیشنهاد علاء السلطنه، وزیر داخلی وقت به انگیزۀ توانایی های (قابلیت ها) فراوان در برابر نیروهای روسی و دفاع از مرزهای کشور به همراه لشگر خُمِین ملقب به سالار محتشم می شود. در جنگ جهانی یکم که نیروهای روسیه از شمال و نیروهای عثمانی از باختر (غرب) به پیشروی در خاک ایران سرگرم بودند، سالار محتشم فرماندهی پیاده نظام لشگر کمره و برادرش غلام حسین خان فرماندهی نیروهای سواره نظام لشگر کمره را بر دوش داشته و این دو پیروز شدند نیروهای اِشغال گر روسی را تا مرز بروجرد و ملایر به پس (عقب) برانند.

خانه یا دژ (قلعه) سالار محتشم از ساخته های میرزا علی خان است که دیرینگی آن به اواخر روزگار قاجاریه می رسد. این دژ پناهگاه مردم در هنگام یورش دزدان و آشوب گران به شهر بوده و از دید سبک مِهرازی (معماری) آمیزه ای از مِهرازی کلاسیک اروپا و مهرازی ایرانی است. ساختمان سالار محتشم در خوردادماه 1383 از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی آماده و بازآرایی (مرمت) شد و به عنوان نخستین گنج خانۀ شهرستان خمین گشایش یافت. ساختمان سالار محتشم در شمال باختری شهر خمین و در کوی قدیمی شهر (قلعه) جای گرفته و در برگیرندۀ یک هزار متر مربع سازه های اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است. این دژ یک پدیدۀ چشمگیر (شاخص) در مجموعۀ شهر بوده و دیوارهای بلند و سر درِ با شکوهی دارد. ساختمان از دو اَشکوبه (طبقه) ساخته شده و از نمونۀ ساختمان های ایوان دار است. یک ایوان سراسری نخستین بخش از ساختمان اَشکوب همکف را تشکیل می دهد. ستون های آجری این ایوان نسبت به ایوان اَشکوب دوم کوتاه و کُلفت تر بوده تا بتوانند بار و سنگینی اشکوب دوم ساختمان را زودتر و آسان تر به پایه ها  منتقل کنند. این ستون ها دارای تاق های هلالی پهنی بوده و در پیشانی آن ها برای آذین بندی (تزیین) از نگاره و نقش هایی همانند یک بشقاب که در آن سه انار وجود دارد، گل، شاخه درخت، برگ های گیاهان و پرندگان بهره برده شده است. اَشکوب پایین یا شبستان از 8 اتاق با اندازه های گوناگون برای کارهای خدماتی مورد بهرۀ خدمت کاران بوده و به وسیلۀ سه راه پله به اشکوب بالا می رسد. اشکوب بالا نیز از 11 اتاق با اندازه های گوناگون و گچ بری های زیبا تشکیل شده که مورد بهرۀ سالار محتشم و خانواده اش بوده است. در سمت باختر اشکوب یکم این ساختمان یک حوض خانه وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده و هم اینک تنها یکی از آن ها باز است. محوطه سازی حیاط ساختمان، آمیزه ای (تلفیق) از سبک ایرانی و اروپایی است. در بخش جنوبی حوض، طرح باغچه ها به شیوۀ باغ های ایرانی است. یعنی تشکیل شده از دو راهرو هَمرس چلیپایی (متقاطع صلیبی) شکل که چهار باغچه در گوشه های آن جای دارد که چهار باغ نامیده می شود.

در گوشۀ شمالی حوض مرز میان حوض و سازۀ اصلی، شیوۀ باغچه سازی متفاوت بوده و به شیوۀ اروپایی ساخته شده است. طراح و معمار این ساختمان فرانسوی و پیمانکار آن اِسپهانی (اصفهانی) بوده است. ساختمان سالار محتشم هم اینک به گنج خانۀ مردم شناسی و در برگیرندۀ اشیاء و وسایل قدیمی مردم شهرستان خمین و همچنین پیکره هایی نمادین از آیین «کوسه ناقالدی»، «کرده به کوه» و شب چله است. همچنین در یکی از اتاق های دیگر اسناد و نگاره های (عکس ها) خاندان سالار محتشم به نمایش در آمده است. اتاق دیگری نیز از این اَشکوب به گنج خانۀ باستان شناسی تبدیل شده که پژوهش ها و گردآوری های دکتر محمد ناصری فرد در زمینۀ سنگ نگاره های نامدار «تیمَره» و استان مرکزی در آن جای داده شده است.

دژ سالار محتشم در تاریخ 25 خورداد ماه 1381 با شمارۀ 5804 به ثبت ملی رسیده است و چشم به راه گردشگران در شهریورماه است.

تلفیقی زیبا از آجر و چوب در ورودی کاخ

حیاط و باغ عمارت

عمارت سالار محتشم در خمین تلفیقی از معماری ایران و اروپا



نمایی بسیار زیبا با آجرچینی سر در بالای ساختمان


بخش پایین ورودی به عمارت که از تزیینات زیبایی برخوردار است

بخش ایوان ورودی و راهیابی به اشکوب ها که با گچ بری های زیبای سر ستون ها همراه است

بخش موزه مردم شناسی



موزه اشیای تاریخی و اهدایی مردم

گچبری هایی برگرفته از هنر ایران و اروپا با نمادهای بیشتر ایرانی



موزه باستان شناسی سنگ نگاره های تیمره و استان مرکزی

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان