تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

گورستان تاریخی اَرمنیان در روستای هفتوانِ سَلماس در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برد و در گوشه ای به حال خود رها شده است. مردگان خُفته در این گورستان از بی مهری و دست اندازی های گوناگون، خواب آسوده ای نداشته و در گور خود می لرزند!

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شاید کمتر کسی نام روستای هفتوان در سَلماسِ آذربایجان غربی را شنیده باشد. روستایی که دست کم پیشینه ای 3 هزار ساله دارد و تپه های باستانی هَفتوان گواه این سخنان است. کلیسای تاریخی اَرمنیان و گورستان بی همتا و ارزشمند آن از دیگر یادمان های تاریخی و فرهنگی این روستای تاریخی به شمار می آید. اما بی گمان سهم این یادگارهای تاریخی و فرهنگی از گردشگری، هیچ و یا بسیار ناچیز و اَندک است. در تابستان گرم و سوزان امسال، هنگامی که راهی روستای هفتوان شهرستان سَلماس شدم تا از یادمان های تاریخی آن بازدید کرده و پژوهش های میدانی خود را دنبال کنم، هرگز گمان نمی کردم با چُنین گورستان بی همتا و ارزشمندی از دید فرهنگی و پژوهش های تاریخی رو به رو شوم. گورستانی بزرگ با سنگ گورهای بی مانند (منحصربه فرد) که جایگاه ویژه ای از دیدگاه مطالعۀ تاریخی، اجتماعی، هنری، مِهرازی (معماری)، باستان شناسی، دینی و حتا سیاسی منطقه دارد.

 اما برای ورود به گورستان تاریخی اَرمنیان روستای هَفتوان که درِ اصلی آن سال های سال است بسته بوده، باید از پشت آن و بخش دیوار گورستان که ریزش کرده است وارد شوید! درهمان آغاز ورود و نگاه به سنگ گورها و وضعیت اندوه بار گورستان، بی گمان برجای خود میخکوب خواهید شد. سنگ گورهای ارزشمندی که هرکدام رو به سویی دارند و بر روی هم اَنباشته شده و بیشتر آن ها از سوی افراد نابخرد و فرومایه به انگیزۀ پوچ و نادرست یافتن گنج آن هم در سنگ گور مردگان؟ که جای شگفتی فراوان دارد، شکسته شده است. کَند و کاوهای گستردۀ غیرمجاز سودجویان اَموال فرهنگی در این گورستان تاریخی چیزی جز افسوس و دریغ برجای نمی گذارد و بیانگر رها شدن گورستان در چندین سال گذشته و رسیدگی نکردن و بی تفاوتی سرپرستان سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی شهرستان سَلماس و استان آذربایجان غربی است. دست اندازی های انسانی و گذشت زمان به همراه عوامل محیطی، بیولوژیکی (گُل سنگ ها) و طبیعی همانند برف و باران های تندآسای منطقه و باد و ... انگیزۀ پوسیدگی و نابودی سنگ گورها در این گورستان شده است. اَنبوه زباله و بوی بد و ناخوشایند آن که از سوی خانه های پیرامون گورستان در آن ریخته شده است از دیگر دشواری های این یادمان تاریخی است. گفتمانی که در این جا بسیار مهم بوده و باید به آن اهمیت داده شود، گفتمان گورستان جمعیت اَرمنیان است که بیانگر هم زیستی آشتیانه به همراه سازش با مسلمانان در درازای تاریخ ایران و به ویژه منطقه است. زیرا اَرمنیان با آسودگی و اطمینان خاطر می توانستند درکنار مسلمانان و دیگر هم میهنان خود، آیین ها و آداب خود را به جا آورده و به نیایش بپردازند. نزدیکی گورستان با کلیسا نیز، نمایانگر پیوند با هم بوده است. از سویی، طرح، نمادها و دبیره های (خط ها) اَرمنی تراشیده شده بر روی سنگ گورها دارای ارزش بسیار فراوانی نزد کارشناسان و پژوهشگران است. همچنین گفتمان گردشگری از گونۀ آرامستان گردی برای افراد ویژه و علاقه مند در این زمینه، می تواند انگیزۀ پدیداری کار و رونق اقتصادی در منطقه شده و از مهاجرت جوانان به شهرهای بزرگ و برون از مرزهای کشور پیشگیری کند. موضوعی که به نظر می رسد در میان مدیران و سرپرستان فرهنگی شهری و استانی جایگاهی نداشته و مورد غفلت جای گرفته است. گفتمان دیگر این است که می توان با ساماندهی این گورستان زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی و رسیدگی کردن به آن و ثبت در سیاهۀ (فهرست) ملی آثار تاریخی ایران، شرایط را برای بازدید گردشگران و حتا برگشت اَرمنیان ایرانی به این منطقه فراهم کرد. با آماده سازی و ساماندهی آن، راه برای بازدید گردشگران برون مرزی نیز گشوده خواهد شد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، در میان سازه ها و یادمان های تاریخی، آرامگاه ها و گورستان ها از جایگاه ویژه ای برخوردارند و بخشی از آثار تاریخی و فرهنگی را در برگرفته که از جنبه های گوناگون مِهرازی، هنری، تاریخی، اجتماعی و دینی قابل پژوهش و بررسی هستند. باور به حیات پس از مرگ در میان دین ها و تمدن های گوناگون گذشته، نمونه هایی گوناگون از سازه های آرامگاهی و همچنین گورستان های تاریخی را به یادگار گذاشته است. استان آذربایجان غربی به انگیزۀ برخورداری از جمعیت ها و تبارهای گوناگون دینی و مذهبی و جایگیری بر سر راه تمدن و فرهنگ های باستانی، آثار گوناگونی از گورستان ها از هزارۀ یکم پیش از میلاد تا سدۀ گذشته در گروه آثار با ارزش خود جای داده است که شماری (تعدادی) از آن ها به ثبت ملی رسیده است.

گورستان هفتوان با گُسترۀ (وسعت) دو هکتار در درون روستای هفتوان شهرستان سَلماس جای گرفته و با کلیسای تاریخی هفتوان در پیوند است. سنگ گورهای موجود در این گورستان، دو نمونه اند : سنگ های بازالت آتشفشانی و سنگ های صاف تخته ای. از ویژگی های گورستان تاریخی اَرمنیان هفتوان، نمادها و طرح های تراشیده شده بر روی سنگ گورها است که تا کنون کمتر دیده شده است. همچنین گوناگونی (تنوع) نمادها و نشانه ها از دیگر ویژگی های این گورستان تاریخی است. بر پایۀ شواهد سطحی و بازدیدهای میدانی نگارنده و با نگرش به پیشینۀ کلیسا که به دورۀ صفویه وابسته است، شاید گورستان تاریخی هفتوان را بتوان وابسته به این دورۀ تاریخی دانست. هر چند می توان سنگ گورهای 150 تا 200 ساله را به فراوانی در این گورستان دید. به هر روی باید با بررسی و پژوهش های بیشتر و هدفمندتر سازمان میراث فرهنگی دیرینگی دقیق آن روشن شود و تا آن زمان نمی توان با استواری و محکمی سخنی گفت. روستای هَفتوان در 3 کیلومتری جنوب شهرستان سلماس جای دارد.

طرح ها، نماد و تراش های بسیار زیبا بر روی سنگ گورها ارزش فراوان مطالعاتی دارند و باید حفظ شوند

نمادهای بسیار زیبا و کمیابی که بر روی سنگ گورها تراشیده شده و درحال حذف از صفحه تاریخ است

یکی از نمادهای ویژه و بسیار زیبا که در کمتر جایی دیده شده و درحال نابودی است

سنگ گورهایی با کتیبه های ارمنی که حفظ و نگهداری آنها بسیار ضروری است

جنس سنگ گورها از بازالت آتشفشان است و از ویژگی های آن ها به شمار می آید

کندوکاوهای غیرمجاز که آسیب فراوانی به سنگ گورها زده است

وضعیت اندوه بار سنگ گورها دل هر دوستدار میراث ایرانی را به درد می آورد

سنگ گورهایی که شکسته شده و هرکدام در جایی رها شده و رو به نابودی هستند

انبوه زباله هایی که ازسوی خانه های پیرامون گورستان درآنجا ریخته شده وبوی بد و ناخوشایندی بجا گذاشته است

وضعیت غم بار و دردناک گورستان ارامنه روستای هفتوانِ سلماس که هیچ متولی ندارد!؟

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد - دبیر انجمن مهرگان