تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

تپۀ باستانی و 9 هزارسالۀ «اَهَرنجان» در شهرستان سَلماس در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برد. این تپۀ ارزشمند در محاصرۀ ساخت و سازها، خانه ها و پَسمانده های ساختمانی (نخاله) جای گرفته است و روزگار اندوه باری را پشت سر می گذارد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، تپۀ باستانی «اَهرِنجان» با دخالت های انسانی روز به روز کوتاه تر می شود! در چندین سال گذشته برخی با برداشت فراوانی از حجم خاک تپه برای ساخت آجر در کارگاه آجرپزی و یا افزودن به زمین های کشاورزی برای قوی تر کردن خاک و برداشت بهتر فرآورده های خود، اقدام به نابودی آن کرده اند که انگیزۀ از میان رفتن داده های باستان شناختی خواهد شد. هم اینک تنها بخش اَندکی از این تپۀ باستانی در عَرصۀ ظاهری آن برجای مانده است. با این همه، امروزه به انگیزۀ گسترش شهرنشینی و ساخت و سازهای بی رَویه و اَفسارگسیخته در حریم و عرصۀ آن، این محوطه به جایگاهی برای تخلیۀ پَسمانده های ساختمانی و زباله های خانگی باشَندگان (ساکنان) پیرامون آن تبدیل شده است. و این کار به شدت به پاک شدن شواهد باستان شناختی و نابودی محوطه خواهد انجامید. همچنین گذر هر روزۀ دوچرخه سواران و گاه موتورسواران از روی تپه، آن را به جایگاهی برای سرگرمی مردم منطقه تبدیل کرده است که جای بَسی اَفسوس و دریغ دارد. وجود انبوه خار و خاشاک در حریم و پیرامون تپه نیز از دیگر چالش های پیش روی این یادگار ملی است. نبود یک تابلوی سادۀ شناسایی (معرفی) از سوی سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی که می تواند به نشانۀ هُشدار و آگاهی رسانی باشد و از دست اندازی های (تعرضات) بیشتر پیشگیری کند، کم ترین کاری است که باید هر چه زودتر در دستور کار مدیران و سرپرستان (مسوولان) میراث فرهنگی شهرستان و استان جای گیرد. همچنین می توان با پاک سازی محوطه و فَنس کشی گِرداگِرد تپه، از نابودی بیشتر آن پیشگیری کرد و آن را به آیندگان که دارندگان (صاحبان) اصلی این سرزمین هستند، واگذار کرد.

پیشینۀ پژوهشی و شناخت تپۀ اَهرِنجان

دشت سَلماس با گستردگی کمابیش 400 کیلومترمربع در آذربایجان غربی و در شمال دریاچۀ ارومیه جای گرفته است. تپۀ اَهَرنجان در این دشت جای دارد. اَهرِنجان، تپۀ کوچکی است نزدیک به 3 هزار مترمربع که 3 متر از سطح زمین های پیرامون بلندا دارد. در سال 1353 خورشیدی، دکتر حسن طلایی در یک بررسی کوتاه مدت اَندکی از آثار سطحی تپه گردآوری کرد. در سال 1370 بهمن کارگر موفق به کَندن (حفر) گمانه ای آزمایشی به اندازۀ 2*2 متر شد که داده های به دست آمده از آن را به گونۀ  بخشی از پایان نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد خود ارایه داده است. برپایۀ داده های موجود از این گمانۀ آزمایشی، روشن شده است که کُلفتی (ضخامت) آثار باستانی تپۀ اَهرنجان نُه متر و 20 سانتی متر است که نزدیک چهار متر و 80 سانتی متر از آن در زیر سطح زمین های پیرامون جای دارند. در این گمانه از 40 سانتی متر از زیر سطح زمین های پیرامون سفال ویژۀ اَهرنجان به دست آمده است. روی این آثار به ترتیب آثاری از دوره های برنز 1 و 2، آهن 2 و 3 جای داشتند. این داده ها با تمیز کردن سطح برشی ستونی (عمودی) به پهنای یک متر در بخش دیگری از تپۀ اَهرنجان که به گونۀ غیرمجاز خاک برداری شده بود، تایید شده است. برپایۀ داده های انتشاریافته، افزون بر اندازۀ فراوانی تکه های سفال های ویژۀ دورۀ نوسنگی، شماری (تعدادی) مشته سنگ، سنگ ساب، هاون های سنگی، تیغه های اِبسیدین (یا شیشۀ آتشفشانی، نمونه ای سنگ از سیلیکات است که بافت شیشه ای مشکی رنگی دارد و در دوران سنگ از اِبسیدین تراش داده شده به عنوان ابزار بهره می بردند و امروزه در کاردپزشکی (جراحی) مورد بهره جای می گیرد)، انواع سردوک ها و ابزارآلات ساخته شده از استخوان جانوران نیز از سطح تپه گردآوری شده و از گمانۀ آزمایشی به دست آمده است.

سفال های دورۀ نوسنگی اهرنجان همانندی بسیار فراوانی با سفال های نوع «سرابی» دارند که نمونه هایی از آن ها در کاوش های تپۀ حاجی فیروز نیز به دست آمده است. سفال های اَهرنجان دست ساز و دارای شاموت گیاهی هستند. سطح آوَندها (ظروف) با روش دست نَم دار لعاب داده شده اند. گهگاهی نیز برای لعاب دادن سفال ها از لعاب گِلی پرمایۀ (غلیظ) سرخ یا کرم رنگ بهره برده شده است. مغز سفال ها دود زده و تیره است که نشان می دهد سفال ها در گرمای کمابیش ناکافی پخته شده اند. سفال های اَهَرنجان به دو گروه اصلی داغدار و نقش دار بخش می شوند. سفال های نقش دار اَهرنجان را با عناصر ساده هندسی آرایش (تزیین) کرده اند. رنگ نقش ها زیرگروهی از سرخ تیره تا قهوه ای جای می گیرند که تغییر رنگ ها ناشی از چگونگی پخت سفال ها است. از دید شکل، بیشتر آوَندهای اهرنجان را انواع کاسه های ساده و سبو تشکیل می دهند. آوندها دارای کف تخت و لبه کمی به بیرون برگشته هستند. برخی از کاسه های اَهرنجان دارای لوله کوتاهی در زیر لبه هستند که همانند آن ها تا کنون از هیچ جایگاه باستانیِ هم دورۀ دیگری گزارش نشده است.

تپۀ اَهرنجان با شمارۀ 2102 به ثبت ملی رسیده و در شهرک فرهنگیان شهرستان سَلماس جای گرفته است و به وسیلۀ خانه های تازه ساز محاصره شده و حال و روز خوبی ندارد. بر پایۀ پژوهش های انجام شده در این محوطه آثاری از دوران نوسنگی (نئولتیک) و مس و سنگ (کالکولتیک) با تاریخ گذاری کمابیش هزارۀ هفتم پیش از میلاد ( 9 هزار سال پیش) به دست آمده که نشانۀ پشتوانۀ سِتُرگ هویتی باشَندگان این سرزمین است.

اَهرنجان، یکی از قدیمی ترین روستاهای شناخته شده در آذربایجان غربی از دیدگاه پژوهش های باستان شناختی به شمار می آید که دارای ارزش بسیار فراوانی است.

درتهیه این گزارش در بخش پژوهشی از کتاب ایران در پیش از تاریخ، دکترملک شهمیرزادی بهره برده شده است

این تنها تابلویی است که برای اثر ارزشمند چندهزارساله نصب کرده اند البته بسیار دور ازدسترس!؟

گسترش بی رویه شهرنشینی و ساخت و سازها بیش از نیمی از تپه را نابود کرده است

تنها بخشی که ازتپه 9 هزارساله اَهرنجان سلماس برجای مانده و جای بسی افسوس دارد

تپه ای که به پیست دوچرخه و موتور سواری تبدیل شده و مدیران در خواب به سرمی برند

ساخت و سازهایی که تا عرصه تپه پیش رفته و آنرا نابود کرده است

نخاله و مصالح ساختمانی را در کنار یادمان ملی ریخته اند که جای شگفتی دارد

این وضعیت روی تپه است، تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!؟

بخش هایی که با تیغه های لودر نابود شده است

نمونه ای از سفال های به جا مانده از سطح محوطه

واپسین نفس های تپه ارزشمند اَهرنجان به گوش می رسد

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان