تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
یادمان باستانی و ارزشمند نامدار به صفحۀ «سَر مسجد» در شهرستان مسجد سلیمان در بدترین شرایط حفاظتی و نگهداری روزگار را سپری کرده و با مرگ دست و پنجه نرم می کند و رو به نابودی است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، صفحۀ «سَر مسجد» که کارشناسان از آن با نام نیایشگاهی روباز وابسته به بیش از 2 هزار سال پیش نام می برند، امروزه مورد بی مهری مدیران و سرپرستان (مسوولان) شهری و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جای گرفته و رو به نابودی است. دست اندازی به عَرصه و حریم آن، کَند و کاوهای غیرمجاز درون عَرصه که جای شگفتی و افسوس فراوان دارد، پدیداری تیرهای برق فشار قوی بر روی یادمان ملی که سرپیچی از قانون های میراث فرهنگی به شمار می آید، تنها بخشی از آسیب های وارده به صفحۀ «سَر مسجد» است.
صفحۀ سَر مسجد، دستخوش آسیب های گوناگون
دبیر انجمن بوم و آفتاب خوزستان که به تازگی از این یادمان تاریخی بازدید کرده است به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « نخستین چیزی که در آغاز ورود به این مجموعۀ باستانی به چشم می آید و زننده بوده و چشم انداز نا زیبنده ای دارد، سازۀ فلزی بد ریختی است که در سمت چپ جای گرفته که کاربری آن هم روشن نیست. تابلوی شناسایی (معرفی) اثر هم که بسیار رنگ و رو رفته، زشت، قدیمی و ناخوانا است و خود به یک یادگار تاریخی تبدیل شده است! مورد دیگری که باید از آن نام برده شود، جای گذاری سه صندلی آهنی سرخ رنگ به عنوان نِشیمنگاه درون محوطۀ باستانی آن است که هیچ گونه همخوانی با این مجموعه ندارد و براَفراشتن این صندلی ها بیشتر یادآور یک بوستان (پارک) است تا محوطه ای تاریخی».
فرهاد رهبری در دنبالۀ سخنانش افزود : « دست درازی (تجاوز) به عَرصه و حریم درجه یک اثر و ساخت و سازهای اَفسارگسیخته و کَنده شدن حصارهای فلزی یا همان فَنس هایی که گِرداگرد محوطه کشیده شده، انگیزه ای است تا افراد سودجو و گوسپندان آسوده تر بتوانند به درون محوطه راه یابند و به آثار آسیب رسانند نیز از دیگر دشواری های این نیایشگاه باستانی است. کَند و کاوهای غیرمجاز قاچاقچیان اَموال فرهنگی بر روی آثار تاریخی محوطه که یکی از آن ها به انگیزۀ خاکبرداری های نو، از سوی افراد سودجو و نابِخرد به تازگی انجام گرفته و جای پرسش فراوان دارد، نمونه ای دیگر از چالش های پیش روی این یادمان ملی است».
«سَر مسجد» ، نیایشگاهی اِلیمایی
بانو مانا روحانی، کارشناس اَرشد باستان شناسی که بر روی یادمان های اِلیمایی پژوهش هایی را انجام داده است به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « سازه های مِهرازی (معماری) تمام سنگی و خشکه چین «سَر مسجد» در بلندای گوشۀ شمالی شهر نفت خیز مسجدسلیمان که در روند توسعۀ خود به انگیزۀ کمبود زمین هموار، با درازای چندین کیلومتری به گونۀ خطی در کرانه های جادۀ اهواز شکل گرفته است، خودنمایی می کند. این جایگاه باستانی در سال های 1948 میلادی و 1967 تا 1972، با شش فصل کاری به سرپرستی «رومن گیرشمن» فَرنشین (رییس) هیات فرانسوی شوش کاوش شده است. ساختار گستردۀ مِهرازی سَر مسجد از سوی باختر (غرب) به بلندی های کوهی کم ارتفاع لَمیده است و از سوی شمالی، خاوری (شرقی) و جنوبی، همسو با جهت های اصلی با کاربرد سنگ های بزرگ اندازۀ قواره شدۀ خشکه چین که از ویژگی های نمای بیرونی این سازه است و با پس و پیش دادن جرزهای سنگی و پدیدار کردن سایه روشن های آذینی، در واقع با کاستن از آسیب پذیری آن و از میان بردن یک نواختی دیوار در نما به آن نمود وِیژه ای بخشیده است. و با فراهم ساختن تختگاهی گسترده، ساختمان های درونی را بر فراز خود جای داده است. کلان سنگ های به کار رفته در نما به ویژه در جرز کنار پلکان گستردۀ تختگاه، اَندکی زبره تراش و قواره شده اند. تختگاهای این چُنینی هم چون «برد نشانده» و قلعه بَردی از ویژگی های سازه های گستردۀ باستانی در کوه های بختیاری است».
این باستان شناس در دنبالۀ سخنانش افزود : « برای دستیابی به این نیایشگاه با پلکانی بسیار بزرگ از سوی خاوری و ده پلکان کوچک و کوچک تر از دیگر سوی، می توان به تختگاه راه یافت که به باور کاوش گر آن در دو دوره ساخته شده اند. دو ساختار مِهرازی آیینی بر روی تختگاه سَر مسجد را باستان شناسان فرانسوی کاوش کرده اند که گیرشمن آن ها را با نام های نیایشگاه بزرگ یا نیایش گاه «آتنا هیپا» (همان نیایشگاهی که سر ستون های زنانه ؟؟؟ در آن به دست آمده است و کاوش گر آن را نیایش گاه ایزد بانوی آناهیتا) می داند و نیایشگاه آیینی «هراکلس» (از آن روی که پیکرۀ سنگی این ایزد در سازه به دست آمده است) به جهانیان معرفی می کند».
بانو روحانی در بخش دیگری از سخنانش گفت : « گیرشمن نخستین دورۀ ساخت این نیایشگاه را از دورۀ هخامنشی تا پیروزی پارت ها بر سرزمین اِلیمائیس می داند. گر چه بر پایۀ پژوهش های «ارنی هرینگ» بر روی سفالینه های به دست آمده از تختگاه، نگرش گیرشمن را رد کرده است. تاریخ پیشنهادی هرینگ برای آن سازه، پایان دورۀ هخامنشی تا 150 پیش از زایش عیسا (میلاد) است. چنین پنداشته می شود که این مجموعۀ آیینی تا آغاز شاهنشاهی ساسانی آباد و کاربرد داشته است. بخش هایی از ساخت این سازه را می توان وابسته به دورۀ ساسانی دانست.
نیایشگاه های دو گانۀ سَر مسجد همسانی هایی آشکار با نیایشگاه های آیینی سرزمین های همسایه و یا دور دست و هم زمان اِلیمائیس همانند «دورا اوروپوس» و «هَترا» دارد».
بی مهری ها به نیایشگاه «سَر مسجد»
نیایشگاه رو باز «سَر مسجد»، امروزه با چالش های فراوانی دست به گریبان است. ساخت سرویس های بهداشتی، اتاق نگهبانی، پدیداری تیرهای برق فشار قوی و کاشت درختان بر روی عَرصۀ محوطه که بدون پژوهش و بررسی دقیقی از سوی سازمان میراث فرهنگی و یا با پروانۀ (مجوز) این سازمان برپا شده، همگی از چالش های پیش روی این محوطۀ بی همتای باستانی است. همچنین ساخت و سازهای گستردۀ نسنجیده در گذشته که بر روی عَرصه و حریم درجه یک نیایشگاه سَر مسجد و بدون بررسی و پژوهش انجام گرفته، آسیب های فراوانی را به این محوطۀ تاریخی زده است. ساخت یک واحد آموزشی و توسعۀ بدون پژوهش راه ها نیز از دیگر دشواری های این یادمان ملی است. اما پدیداری زمین فوتبال با براَفراشتن پایه های فلزی به عنوان دروازه از شاهکارها و شگفتی های روزگار است که درون این محوطۀ باستانی برپا شده است و دیگر جای هیچ پرسش و سخنی را برجای نمی گذارد.
نیایشگاه رو باز «سَر مسجد» در شهرستان مسجد سلیمان خوزستان با همۀ ارزش ها و دیرینگی تاریخی آن، رو به نابودی است و نیازمند توجه مدیران و سرپرستان شهری و استانی است تا بتوان از آن به عنوان یکی از گیرایی های (جاذبه ها) مهم استان خوزستان و شهرستان مسجد سلیمان در زمینۀ گردشگری بهره برد و مردم و گردشگران را با آن آشتی داد... کاش کمی با آن مهربان بوده و مَرهمی بر دردهایش باشیم، پیش از آن که دیر شود.
نیایشگاه سر مسجد با شمارۀ 300 در سال 1316 به ثبت ملی رسیده است و هرگونه دخل و تصرف در آن، پیگیرد قانونی دارد.
نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :
بخش ورودی به محوطه باستانی نامدار به سَر مسجد
سازه فلزی بد ریخت در ورودی به بنا که به گمان فراوان از آن به عنوان زباله دانی استفاده می شود!؟
تابلویی که خود به یک اثر تاریخی تبدیل شده است!
پدیداری تیرهای برق فشار قوی بر روی عرصه یادمان ملی
پایه های برافراشته دروازه برای بازی فوتبال بر روی عرصه بنا، شاهکار تعرضات است
جای سیاهی آتش و شمع بر روی سازه های باستانی بنا که بدون نظارت میراث فرهنگی رخ می دهد
حفاری های غیرمجاز بر روی محوطه باستانی که به لایه های باستان شناسانه اثر آسیب می رساند
ساخت و سازهای افسار گسیخته و پیشرفت آن ها بر روی عرصه و حریم یادمان نیاکانی، جای افسوس دارد
زباله هایی که بازدیدکنندگان و مردمان بومی بر روی محوطه باستانی رها کرده اند
سرگین گوسپندان بر روی بنای تاریخی، نشان از بی توجهی مدیران میراث فرهنگی به این یادگار گرانسنگ است
یکی از پلکان های ورودی
یادمان ملی و گرانبهایی که رو به نابودی است
ساخت واحد آموزشی و توسعه راه در حریم درجه یک بنای ملی
*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان