تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

کنار و رو به روی سنگ نگارۀ پادشاه آشوری در روستای حیدرآباد استان ایلام به دست افراد سودجو به اَنگیزۀ پوچ یافتن گنج شکسته شده و آسیب جدی دیده است، تا بار دیگر یکی از یادگارهای تاریخی ارزشمند کشور در خطر حذف از صفحۀ روزگار جای گیرد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، سنگ نگارۀ نویافتۀ دورۀ آشورنو در استان ایلام در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی جای گرفته است. افراد سودجو و یا قاچاقچیان اَموال فرهنگی به اَنگیزۀ پوچ یافتن گنج به این یادمان ملی یورش برده و سمت چپ و کنار این سنگ نگارۀ ارزشمند را شکسته و به آن آسیب های فراوانی رسانیده اند. همچنین در پایین و پشت تکه سنگ بزرگی که این نگارکَند (نقش برجسته) بر روی آن تراشیده شده، از سوی نابخردان فرومایه و همان قاچاقچیان اَموال فرهنگی، کَند و کاوهای غیرمجاز گسترده انجام گرفته و آسیب های فراوانی را به جا گذاشته است. عوامل طبیعی و محیطی و گذشت زمان نیز رَحمی به این نگارکَند نکرده و به چهرۀ پادشاه آشوری آسیب های فراوانی را وارد آورده است. به گونه ای که بازشناسی استوار و دقیق فرد تراشیده شده را بر سینۀ سنگ با دشواری رو به رو کرده است. عوامل بیولوژیکی (گُل سنگ ها) و ترک و شکاف های گُسترده در پیرامون نگارکَند و جای جای تکه سنگی که نگارکَند بر روی آن تراشیده شده، به چشم می خورد و تهدیدی جدی برای آن به شمار می آید.

نبود آموزش و پالایش فرهنگ در میان روستاییان و بومیان از جمله مواردی است که برای این یادمان تاریخی به شدت احساس می شود و جا دارد تا مدیران و سرپرستان (مسوولان) فرهنگی استان به ویژه سرپرست اصلی آثار تاریخی یعنی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به این موضوع ورود پیدا کرده تا با همیاری و همکاری مردم بتوان به درستی از یادگارهای ملی پاسداری و نگاه بانی کرد. همچنین تشکیل سازمان های مردم نهاد غیردولتی یا همان انجمن های دوستدار میراث فرهنگی در چُنین روستاها و منطقه هایی اَمری بایسته (ضروری) به شمار می آید که سازمان میراث فرهنگی نباید از آن غافل باشد.

اما شاید بتوان بدترین درد این یادمان ملی را رها کردن آن از سوی سازمان میراث فرهنگی در گوشه ای به حال خود دانست، تا آن جا که حتا یک تابلوی شناسایی اثر در کنار این یادمان ارزشمند وجود ندارد! باید دانست که تابلوی شناخت آثار تاریخی و فرهنگی می تواند تا اندازه ای بازدارندۀ آسیب ها بوده و از خطرهای بزرگ تر پیشگیری کند. همچنین اجرا نشدن درست و کامل قانون های میراث فرهنگی و مجازات اسلامی در برابر سوداگران یادمان های تاریخی و فرهنگی در مجامع قضایی، راه را برای آنان هموارتر کرده است و جا دارد تا واحد حقوقی سازمان میراث فرهنگی در این زمینه بیشتر پیگیری کند تا بتوان دست افراد سودجو و سوداگران را از آسیب های فراوان به یادگارهای ملی کوتاه کرد.

سنگ نگارۀ نویافته آشور نو

در سال 1387 در پیرامون روستای حیدرآباد ایلام به گونۀ ناگهانی سنگ نگاره ای کشف شد. این کشف با گزارش دو کوهنورد ایلامی و همکاری سازمان میراث فرهنگی انجام شد. این نگارکَند بر روی صخره ای در دامنۀ ناهمواری های کبیرکوه در 32 کیلومتری جنوب شهرستان ایلام و در نزدیکی سنگ نگارۀ آشوری اِشکَفت گُل گل جای گرفته است. سنگ نگاره بر روی صخره ای آهکی که 10 تا 12 متر از سطح زمین بلندا (ارتفاع) دارد، جای گرفته و در یک کادر ایوان مانند کم ژرفا پدید آمده است. به گونۀ کلی این نگاره نزدیک 110 سانتی متر بلندا و 75 سانتی متر پهنا دارد و به گونۀ نه چندان برجسته ای تراشیده شده است. این نگاره مردی ایستاده را به گونۀ تمام قد، که رو به سمت چپ دارد را نشان می دهد. مرد رَدایی بلند که تا غوزک (قوزک) پایش می رسد، بر تن و کلاه مخروطی بر سر دارد که در بالای آن اَندکی باریک تر می شود. موی سر این فرد تا پشت گردن آمده و به گونۀ دسته ای موی پیچیده (مُجعد) به سان افقی روی شانه ها و پشت گردن جای گرفته است. ریش وی به گونۀ چهارگوش و انبوه نشان داده شده است. این فرد که به گمان فراوان پادشاه را نشان می دهد تبری بر کمر و چوبدستی ای (عصا) در دست دارد که یکسر آن حالت گوی مانند است و دست راستش را که به نظر می رسد چیزی در میان آن جای دارد تا رو به روی صورت بالا آورده است. در پشت سر پادشاه نمادهایی چون ستارۀ هشت پر اِشتار (ایشتار)، ماه نماد سین و گوی های هفت گانه که یادآور خدایان آشوری و میان رودانی (بین النهرین) است، دیده می شود. در رو به روی صورت فرد همچون نگارکَند آشوری اِشکفت گل گل یک چنبرۀ (حلقه) بالدار (نماد شمش) و یک تاج (نماد خدای آشور) پدیدار شده است.

 شوربختانه بخشی از این نگاره به اَنگیزۀ نامرغوب بودن نوع سنگ از میان رفته است. و بخش بسیاری نیز به وسیلۀ عوامل انسانی آسیب جدی دیده است. این آسیب ها تا به اندازه ای بوده که دیگر نمی توان چهرۀ فرد را بازشناسی کرد!

نگاهی به نگارکَند نشان می دهد که این نگاره همانندی های نزدیکی با سنگ نگارۀ آشوری اِشکفت گُل گل و تا اندازه ای با سنگ نگارۀ «تَنگی وَر» در کامیاران کردستان دارد. با این تفاوت که این نگارکَندها دارای نبشته (کتیبه) بوده، ولی این یکی بدون نبشته است.

 با نگرش به نبود سنگ نبشته در این نگارکَند، اظهارنظر سد در سدی در مورد وابستگی این نگاره به یکی از پادشاهان دورۀ آشور نو دشوار به نظر می رسد. با این همه، نگاره نیز به گمان فراوان وابسته به سدۀ هفتم پیش از میلاد و دورۀ «اِسرحدون» یا آشوربانی پال است. اما هم اینک نمی توانیم در مورد چرایی جای گرفتن نگارکَند در این مکان گفت و گو (بحث) کنیم و پرسش هایی همچون : آیا حیدرآباد جایگاه یکی از درگیری های آشوریان با ساکنان منطقه بوده و یا مرز نوین ایلام (عیلام) و یا ماد را با آشوریان نشان می دهد. و یا آن که، آیا این منطقه بر سر گذر یکی از لشگرکشی های آشوریان جای گرفته است. به هر روی تا زمان انجام پژوهش های گسترده تر، پرسش ها به قوت خود برجای خواهد ماند.

در آماده سازی این گزارش از جستار (مقاله) دکتر سجاد علی بیگی، باستان شناس بهره برده شده است.

نگاره های زیر به اَنگیزۀ مسایل امنیتی و در خطر بودن این سنگ نگاره از زاویۀ نزدیک گذاشته شده است. این نگاره ها را که هفتۀ پیش گرفته شده است، ببینید :

کند و کاوهای غیرمجاز در پایین تکه سنگی که نگارکَند بر روی آن تراشیده شده است

وضعیت پشت تکه سنگی که نگارکند بر روی آن پدید آمده است

حفاری غیرمجاز در پشت سنگ نگاره آشوری

بخشی از سنگی را که قاچاقچیان در بالای سر نگارکند آشوری به تازگی شکسته اند و جای بسی افسوس دارد

آسیب های وارده به پادشاه آشور اندوه بار است

حفاری غیرمجاز در رو به روی نگارکند آشوری

شکستگی گسترده روبروی  پادشاه به تازگی انجام گرفته و تهدیدی جدی برای یادگار آشوریان است

وضعیت اندوه بار سنگ نگاره آشوری روستای حیدرآباد در استان ایلام
 

*پژوهشگر تاریخ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد - کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری – دبیر انجمن مهرگان