تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه فرهنگ و هنر، سایر – مارال آریایی*

موزۀ هنرهای معاصر تهران یکی از سرشناس‌ترین موزه‌های ایران بوده که در 22 مهرماه سال 1356 خورشیدی به کوشش فرح دیبا و با پشتیبانی بنیاد «فرح پهلوی» با طراحی کامران دیبا در سبک مِهرازی (معماری) نوین و با پیروی از بادگیرهای کویری ایران در گوشۀ باختری (غربی) پارک لاله در خیابان امیرآباد برپا شد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، موزۀ هنرهای معاصر تهران دارای ارزشمندترین گنجینه‌های هنر مدرن در بیرون از اروپا و آمریکای شمالی بوده، همچنین دارندۀ یکی از 5 تا 10 مجموعۀ گرانسنگ «هنر نوگرا» در جهان است که همگی در دورۀ پهلوی دوم به‌ دست این بنیاد خریداری شده است. هرچند پس از سال 57 هم آثاری از هنرمندان فرنگی به این موزه پیشکش شد. آثاری از هنرمندان نوگرا و معاصر ایرانی نیز در دورۀ جمهوری اسلامی به گنجینۀ آثار موزه افزوده شد.
موزۀ هنرهای معاصر دارای آثار گرانبهایی از جنبش‌های «اِکسپرسیونیسم»، «پاپ آرت»، «مینی‌مالیسم» «مفهومی»، «سورئالیسم» و «فوتورئالیسم» است.
در گنجینۀ دایمی بیش از 3000 اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی نگهداری می‌شود که نزدیک به 400 اثر آن یگانه هستند. آثار هنرمندان فرنگی همانند «گوگن»، «رُنوار»، «پیکاسو»، «اِرنست»، «جکسون پالاک»، «اندی وارهول»، «لویت» و «جاکومتی» و آثار هنرمندان ایرانی نیز همانند حسین زنده‌رودی، جلیل ضیاءالدین، پرویز تناولی، بهمن محصص، مسعود عربشاهی، صادقی، منیره فرمانفرمایان و ... در موزه وجود دارند.

اِلناز هاشم‌زاده یکی از راهنمایان موزۀ هنرهای معاصر دربارۀ آثار به‌ نمایش درآمده‌، گفت : « بنا بود 61 اثر، که 31 اثر از هنرمندان ایرانی و 30 اثر از هنرمندان فرنگی است از آثار موزه برای نمایش به برلین برود، ولی به‌ اَنگیزه‌های گوناگون این کار انجام نگرفت. از ‌همین روی، موزه برآن شد تا آثار را درکشور برای مردم به نمایش بگذارد. هر چند بسیاری از این آثار بارها به‌ نمایش درآمده‌اند و آثار تازه ای نیستند».
وی در دنبالۀ سخنانش افزود : « موزه دارای آثاری از هنرمندان فرنگی در اواخر سدۀ نوزدهم میلادی تا سال‌های 1977 است و آثارهنرمندان ایرانی پس از سال 57 به موزه آورده شده یا همانند کارهای صادقی به امانت داده شده اند تا به نمایش درآیند.
آثارهنرمندان فرنگی بیشتر وابسته به دوران مدرن و پُست‌مدرن هستند و از یک دوره‌ای به ‌اَنگیزۀ گرانی دیگر خریداری نشده‌اند».
نگاره‌ها و تندیس‌ها، دگرگونی اجتماعی ـ سیاسی را در دوره‌های گوناگون به آشکارا نشان می‌دهد و با نزدیکی به دورۀ معاصر سادگی هنر چشمگیر است. بانو هاشم‌زاده در این‌ باره گفت : « مینی مال گونه‌ای از هنر است که روبه سادگی پیش می‌رود. گاهی ساده کردن چنان است که هیچ‌ نگاره‌ای روی تابلو به‌چشم نمی‌خورد. زیرا هنرمندان باور داشتند که جامعه در حال دگرگونی است و بایستی هنرهم دگرگون شود. جامعۀ مدرن بردباری ندارد و هنرشان نیز همانند آن‌ها شده‌ است. برخی هنرمندان ایرانی هم برداشتی از دیدگاه‌های هنرمندان فرنگی داشته، ولی همانند آن‌ها اجرا نکرده‌اند».
دنبالۀ گزارش راهنمای موزه توضیحاتی است که در پای هر تابلو بیان کرده‌، هرچند از کتاب‌های تاریخ هنر، بررسی و تحلیل هنر معاصر جهان و چندین تارنما یاری گرفته ‌شده‌ است که اگر در آن‌ها ریزبین شوید، دیدگاه هنرمندان و دیگرگونی‌های پدید آمده و حتا رویدادهای تاثیرگذار در آثار هنرمندان ایرانی و فرنگی را در یک دوره می‌توانید دنبال کنید.

نام اثر: کشش‌های روشن، سال 1937، واسیلی کاندینسکی باور داشت همان‌گونه که خُنیا (موسیقی) گوش‌نواز است، نقاشی هم می‌تواند چشم‌نواز باشد و بیننده هنگام نگاه کردن در تاثیر زیبایی دیداری اثر جای می‌گیرد. وی فضای شهری را به نیکی نشان داده و هنگام نقاشی به خُنیای واگنر نیز گوش می‌داد، چنان‌چه در تابلوهایش نیز ابزار خُنیاگری دیده می‌شود.

کاندینسکی با بهره‌گیری از رنگ‌های ویژه کوشش کرده تا آرامش را به بیننده بدهد. رنگ سرخ تند در میانه و اندازه‌‌ها در کنار یکدیگر چشم‌نوازیِ شگفتی دارند که بیننده را هیچ گاه خسته نکرده و ناخودآگاه زمان درازی به تابلو می‌نگرد. هنرمند همۀ این کارها را آگاهانه انجام داده‌است.

آثار ابولحسین سعیدی به آثار گوستا و کلمیت بسیار نزدیک و طبیعت در اثرش آشکار است. خود وی دربارۀ اثرش می‌گوید: «کوشش کرده حرکت باد را به‌گونه‌ای در لابه‌لای درختان نشان دهد.»

جنبش فوتوریسم یکی از جنبش‌های هنری آغازین سدۀ بیستم که کانون آن در ایتالیا بود. فوتوریست‌ها در بسیاری از زمینه‌ها همانند ادبیات، نقاشی، تندیس‌سازی، سفالگری، تیاتر، خُنیا، مِهرازی و حتا آشپزی کوشش می‌کردند. اما بیشترین تأثیر آن‌ها در نقاشی خود را نشان داد. «فیلیپو توماسو مارینتی» بیانیۀ فوتوریسم را در سال ۱۹۰۹ در روزنامه فیگارو منتشر کرد و به‌گونه رسمی جنبش را آغاز کرد. در آن بیانیه مارینتی نوشته بود که : فوتوریست‌ها از هنر گذشته بیزارند و دغدغه‌های اصلی این جنبش پویایی، شتاب و تکنولوژی است.

در آغاز سدۀ بیستم دگرگونی ناگهانی در زندگی مردم پدید آمد. از جمله ابزار ترابری (حمل و نقل) مانند خودرو، قطار و کشتی‌های اقیانوس‌پیما شتاب را به زندگی مردم آورد. هنرمندان مدرن نیز برآن شدند تا این دگرگونی‌ها را در هنر خود وارد کنند. اما آن‌ها برای این کار نمی‌توانستند روش‌های کهن نقاشان گذشته را به‌کار برند. دو نقاش نامدار ایتالیایی «اومبرتو بوچونی» و «جیاکومو بالا» با نوآوری در تکنیک‌های جدید پایه‌های فوتوریسم را ریختند.

جنبش فوتوریسم بر پایۀ چند فلسفه استوار بود. این نقاشان نخست زمان و حرکت را وارد نقاشی کردند. همچنین نقاشی فوتوریست نیز همچون نقاشی کوبیست‌ها بسیار انتزاعی بود. آرمان دیگر فوتوریسم بیان احساس خود را دربارۀ جهان نو، مدرن و شگفتی از این گیتی داشتند. از دیدگاه فوتوریست‌ها جهان در درازای چند سال محیطی شگفت‌انگیز شده‌ و بایستی آن را در نقاشی نشان داد.

محسن وزیری مقدم 94 ساله دانش‌آموختۀ ایتالیا برای نخستین‌بار شِن را وارد ابزار نقاشی کرد. خود می‌گوید : «زمانی که به کنار دریا رفته و بر روی شن‌ها راه می‌رفتم برخورد شن با پاهایم گیرا بود. از همین روی، با استادم داستان را در میان گذاشتم و او گفت می‌توانی در نقاشی‌هایت به‌کار ببری».
از آن‌جایی که هنرمند با دستش همۀ اثر را با شِن پوشانده، می‌تواند به عنوان امضای هنرمند به‌ شمار آید. مقدم با تاثیر از مکتب «وینچریزم» حرکت را در تندیس‌ها و نقاشی‌هایش نشان داده ‌است.

جلیل ضیاپور، نام اثر «جَم‌جُمَک برگ خزون» که در سال 1339 پدید آمده‌ است. وی از هنرمندان پیشگام هنر مدرن ایران بوده ‌است.

ضیاپور پس از بازگشت از فرنگ، هنرنوگرایی را می‌شناساند. اگرچه در ایران به پدر کوبیسم ایرانی نامدار است، ولی با کوبیسمِ پیکاسو دیگرگونه است. شکل‌های مربع مربع در اثرش برگرفته از کاشی‌کاری ایرانی (گرمابه‌های همگانی) است.
ضیاپور سروده‌های بومی و ایرانی را در کارهایش به‌کار می‌برد. این اثر هم برگرفته از جَم‌جُمَک برگ خزون / مادرم زینب خاتون / گیس داره قدکمون /  از کمون بلندتره /  از شَبَق مشکی‌تره /  گیس اون شونه می‌خواد /  شونۀ فیروزه می‌خواد (در تابلو شانه فیروزه‌ای به نیکی دیده‌ست) / حموم هر روز می‌خواد، است.
نکته‌ای که در نگاره می‌توان به آشکارا دید، ایستایی شخصیت کشیده‌ شده‌ است که جدی بودن مردم ایران را در کارش نشان می‌دهد. به‌گمان بسیار سرخی دست و کف پا نشان از حنا بستن بانوان در گذشته‌ است.

منوچهر یکتایی جایگاه خود را به عنوان یک هنرمند ایرانی در مکتب نقاشان نیویورک در کنار هنرمندانی چون جکسون پالک و دکونیک ماندگار (تثبیت) کرد.
یکتایی آثارش انتزاعی است و به سوی اکسپرسیونیسم انتزاعی پیش می‌رود. وی از اَندک هنرمندان اکسپرسیونیسم است که در کارهایش فرم وجود دارد.
رنگ را با حجم بالایی در کارش می‌توان دید و اِنگار که هنوز رنگ روی بوم خشک نشده‌ و همه چیز در اثرش آونگان (معلق) به ‌نظر می‌آید. هر چند این موضوع بیننده را آزار نمی‌دهد.

دربارۀ آثار او نوشته شده ‌است : منوچهر یکتایی نقاش خوشبختی‌ها، حالات خوش و ظریف جهان ماست. در حالی که با شیوه‌ای نو کار می‌کند، رمانتیسم و شادی‌های زندگی را فراموش نکرده‌ و مانند این است که اصلاً به درد و رنج کاری ندارد. از این تأثری که بسیاری از افراد انسانی را می‌سوزاند و رنج می‌دهد، آگاه نیست و در جهانی ورای زمین سیر می‌کند.

سروده‌ای از منوچهر یکتایی:   عمر چه یک روزه /  چه صد ساله نبوده آنِ من /  ابتدا ز گذشته نباشد آنِ من /  انتها زِ نیامده من هیچ چیز ندارم که بایستی‌اَش بدارم به تواَم /  فلانی تو بمان غرق در باورت و من /  در باورم به بی‌باوری نیویورک.
اکسپرسیونیسم Expressionism   نام یک مکتب هنری است. در آغاز سدۀ بیستم، جنبش بزرگی بر ضد رئالیسم و امپرسیونیسم پا گرفت که آرام‌آرام مکتب «اکسپرسیونیسم» از دل آن بیرون آمد. واژه اکسپرسیونیسم برای نخستین بار در شناساندن برخی از نقاشی‌های «اگوست اروه» به کار رفته است. اکسپرسیونیسم جنبشی در ادبیات بود که نخست در آلمان شکوفا شد.
آرمان اصلی این مکتب نمایش درونی بشر، به‌ویژه عواطفی چون ترس، نفرت، عشق و دلهره بود. به گونه‌ای دیگر اکسپرسیونیسم شیوه‌ای نوین از بیان تجسمی است که در آن هنرمند برای نشان‌دادن هیجانات بالای خود از رنگ‌های تند، اشکال ناراست و خطوط زُمخت بهره می‌گیرد.

اکسپرسیونیسم به‌گونه‌ای زیاده‌روی در رنگ ها و شکل‌ها است. شیوه‌ای بدون توجه به طبیعت که برآن است  حالات عاطفی را هرچه روشن‌تر و رک‌تر بیان نماید.
دوره شکل‌گیری این مکتب از حدود سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۳۵ میلادی بود، ولی در کل این شیوه از گذشته‌های دور با هنرهای تجسمی همراه بوده و در دوره‌های گوناگون به گونه‌هایی نمود یافته‌ است.

عنوان «اکسپرسیونیسم» در سال ۱۹۱۱ برای جدا کردن گروه بزرگی از نقاشان به کار رفت که در دهه نخست سدۀ بیستم بنای کارشان را بر بازنمایی حالات تند عاطفی، و عصیان‌گری در برابر نظام های ستمگرانه حکومت‌ها، هنجارهای غیرانسانی در کارخانه‌ها، عفونت زدگی شهرها و اجتماعات نهاده بودند.
این هنرمندان برای رسیدن به آرمان های خود رنگ‌های تند و براَنگیزاننده، ضربات پی‌درپی، هیجان‌زدۀ قلم مو و شکل‌های کژشده (کج شده) و برون از چارچوب را با پدیداری ژرفانمایی و بدون هیچ گونه سامانی پدید می آوردند و هر عنصری را که آرامش‌بخش و چشم‌نواز بود از کار خود بیرون می‌کردند.

بانو «بهجت صدر» در سال 1346 خورشیدی حرکت را در تابلو نقاشی نشان داد که با جابه‌جایی در پیرامون تابلو متوجه حرکت می‌شوید. تابلو این هنرمند از یک سری پرده‌های ایستایی ساخته شده که یک سوی آن‌ها مشکی و سوی دیگرش آلومینیومی است، پس زمینه هم نقاشی هنرمند است.

صدر از هنرمندان آوانگارد ایرانی، همسر مرتضا حنانه آهنگساز ایرانی بود. پیش از انقلاب هنگامی که سفارشی برای مبارزه با بی‌سوادی داده می‌شود، این کار به اندیشه وی می‌رسد که در دیگر آثارش نیز از آن بهره می‌گیرد. کارهای آبستره وی یادآور پردیس‌ها و باغ‌های ایرانی (پارسی) است.

گفتنی است در سال 1345 بانو پریچهر نامدار در آثار نقاشی خود گذشت زمان، حرکت، بازتاب، پنهان و پیدا شدن‌ها، امواج احساسی و حرارتی دور بدن هر موجود، شیشه‌های مات، برف، باران، سایه‌ روشن‌های طبیعت را با قلم‌گذاری در نقاشی بیان کرد که این روش «گذشت، زمان، حرکت و بازتاب» نام گرفت و از سوی سازمان‌هایی از فرانسه، ایتالیا، سوییس و آمریکا به این نام ثبت شد.

جکسون پالاک (1950 میلادی، نقاشی دیواری روی زمینه سرخ هندی) ساختارهای نقاشی را دیگرگون کرد و به‌عنوان نوآور سبکی نوین «اکسپرسیونیسم انتزاعی» نامدار شد.

پالاک در این نقاشی، بوم را روی زمین قرار داده، سوار بر دوچرخه گِرد تابلو چرخیده و رنگ را پاشیده ‌است. در نقاشی‌های وی می‌توان چگونگی و چرخش دست هنرمند را دید.

وی به ‌اَنگیزه به‌کار بردن بوم بسیار بزرگ نیز، ساختار شکن‌بوده و همچنین همۀ بخش‌های اثر به اندازۀ کانون نقاشی چشم‌گیر است و ترکیب‌بندی و نقطه طلایی در آن دیده نمی‌شود.

آمریکا از این هنرمندان به نیکی پشتیبانی کرد و پس از خرید آثار با برگزاری نمایشگاه‌هایی مورد توجه همگان جای داد. برخی باور دارند آن سال‌ها آمریکا هویت نداشت و در پی ساختن هویتی برای خود بر روی چنین آثاری سرمایه‌گذاری کرد. آنان جزو اَندک هنرمندانی بودند که زمان زنده بودن آثارشان به نیکی خرید و فروش می‌شد. پالاک بر اثر زیاده‌روی در نوشیدن الکل و مستی دچار پیشامد (سانحه) شده و در می‌گذرد.

میکل آنجلو پیستولتو (1967، نام اثر : پرده سبز) هنرمند ایتالیایی است. این‌گونه هنر به هنر فقیر یا (pour Art) نامدار است. زیرا هنرمند باور دارد هر چیز در دسترس می‌تواند مواد هنری باشد. وی نیز صفحه آلومینیومی که روی آن با پرده کلاژ شده، اثر هنری خود را آفریده و جالب است براساس رخدادهای پیرامونی تابلو اثر هنری هم دیگرگونه می‌شود که اَنگیزۀ گیرایی آن شده‌ است.

موریس لوییس سال 1961 ، برخی هنرمندان باور داشتند که چرا باید اثر هنری پدید آمده، ویژۀ اشخاص خاص باشد و چرا در پی مفهوم‌های ویژه هستیم. نقاشی می‌تواند دیداری باشد. آنان از طیف‌های رنگی بیشتر که اثر روان‌شناختی داشته به‌گونۀ ایستایی و افقی در اثر به‌کار بردند و هنرمند با غلتک رنگ را روی بوم حرکت داد. در اثر موریس بوئیس شُره کردن رنگ روی اثر آشکار است.

مارک روتکو (1962 میلادی) از هنرمندان اکسپرسیونیسم انتزاعی است که رنگ را در اندازه بالایی به‌کار برده‌ است (Color Painting). اثرش روان‌شناسی رنگ دارد و بیننده را به چالش می‌کشد. روتکو می‌گوید : « نقاشی‌های من همانند صحنه تیاتر می‌ماند و رنگ‌ها حکم بازیگر را دارند و بیننده را به چالش و بازی می‌گیرد».
روتکو با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو شد و پس از واپسین نمایشگاهش که از سیگ رومی به تیاتر لندن جا به جا شد، خودکشی کرد و درگذشت. روتکو برای این‌که بتواند بر روی بینندۀ آثارش تاثیر بالایی بگذارد، گفته ‌بود نقاشی‌هایش را باید در اتاق‌های خالی به‌ نام «روتکو روم» به‌ نمایش بگذارند و نورپردازی‌اَش هم باید ویژه باشد تا پیوند بایسته میان اثر و بیننده، پدید آید.

یاواچف کریستو (1977، ماکت بسته‌بندی شده بنای رایشتاگ) هنرمندی بوده که همه چیز را بسته‌بندی می‌کرد و بسته‌بندی‌ها را با کمک همسرش انجام می‌داد. به این‌گونه هنر، هنر زمینی یا (Land Art) می‌گویند.

 کریستو پارلمان آلمان را در سال 1977 پس از جنگ جهانی دوم بسته‌بندی کرد و توهمی برای بیننده پدید آورد که بنا است چه چیزی رخ بدهد!
وی برای آثارش از هیچ‌جایی پشتیبانی نمی‌شد و هزینه کارهایش را از فروش تکه پارچه، عکس و ماکت‌هایی که می‌ساخت، به‌دست می‌آورد تا این‌که در سال 2009 میلادی درگذشت.

در هنر لَندآرت، آثار بیشتر موقتی است و با گذشت زمان در برابر فرسایش عناصر طبیعی، از میان رفته یا دیگرگون می‌شود و هنرمند از راه عكس اثر را ماندگاری می‌بخشد. لندآرت وارون آثار هنری قبل، پروژه‌های لندآرت در سایت (فضا) اجرا شده و غیر قابل جا به جایی است. در این هنر پافشاری بر سادگی فرم و تمرکز بر روی مواد، حس و مفهوم است.

با توجه به آن که بیشتر اجراهای هنرزمینی گرانبها بودند به كمك وام‌های بنیادهای خصوصی و پشتیبانی‌های آنان برپا می‌شدند. با آن‌که، این هنر هزینۀ بالا و ماندگاری کمی داشت، ولی به‌گمان بسیاری کار درستی بود.
زیرا نخست آن‌که این هنر به‌عنوان جنبشی (قیام) در برابر هنركالایی و تبلیغاتی صِرف و زیبایی شناسی مصنوعی و بَزَك‌وار پایانی دهۀ 1960 بود.
دوم، این جنبش در واقع گونه‌ای خرده‌گیری در برابر استثمار انسان، منابع طبیعی، شتاب گرفتن ساختن‌های اَفسارگسیخته و ویران كردن‌های شتابانه كه از ویژگی‌های شهر سدۀ بیست است.

به‌ همین انگیزه می توان هزینه های گزاف برای هنر زمینی را با آرمان این جنبش- که همانا یک جنبش خرده‌گیرانه در برابر مصرف‌گرایی، نابودی و اسراف منابع جهانی بود، توجیه کرد. در واقع آرمان هنرمندان این جنبش به هیچ عنوان اجرای هنر ارزنده نبود. بلکه وارون آن در جهت نقد زندگی تجملاتی، استثمار انسانی و جامعه صنعتی بود و ایشان به دنبال نشان دادن و بازنمود نابودی، نبود (عدم) ماندگاری و گذرا بودن زندگی انسانی بودند.

از همین روی برای اجرا و نمایش آثار خود نه نگارخانه، بلکه زیست‌بوم‌های دست‌نخورده را برمی‌گزیدند و نه تنها به دنبال اجرای اثری بی‌مانند نبودند، بلکه حتا در پی فروش اثر (سود اقتصادی) و جابه جایی اثر (برای نمایش و شناخته‌شدن جهانی) نیز، نبودند.

با پایین آمدن توان اقتصادی ناگهانی در میانه دهۀ 1970 میلادی هنرمندان هنر زمینی نیز پشتیبان پولدار خود را از دست دادند. مرگ اسمیت سون نیز به عنوان مهرۀ اصلی این هنر در سال 1973 به كم رنگ شدن آن شتاب بخشید. ولی در هر حال هنوز هنرمندانی همچون مایكل هیزر و جیمز تارل در جاهای گوناگون به کوشش خود ادامه می دهند.

ژان دوبوفه به هنرش، هنر خام می‌گویند. زیرا نقاشی‌هایش مانند نقاشی کودکان است. وی روی نقاشی روان‌پریش‌ها، زندانی‌ها و کودکان پژوهش بسیاری کرد. پس از چهل سالگی، حرفه‌ای نقاشی کرد و پیش از آن به‌گونه تجاری نقاشی می‌کرد.