تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سوداگران و قاچاقچیان اَموال فرهنگی به بهانۀ پوچ یافتن گنج در اقدامی دلخراش و اندوه بار دست به تاراج گُستردۀ گوردَخمه های صخره ای روستای «سُماقان» در شهرستان شاهین دژ زده و آسیب های فراوانی را به این یادگارهای ملی رسانده اند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، گوردَخمه های صخره ای «سُماقان» در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برند. انبوه یادگاری نویسی ها با رنگ و خَراش با اشیای نوک تیز در درون گوردخمه های سُماقان به چشم می خورد و چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است. دود مشکی رنگی که بخشی از آن ناشی از روشن کردن آتش از سوی افراد سودجو و نابخرد در درون گوردخمه ها بوده، سراسر اتاق ها و دیوارها به ویژه سقف را در برگرفته و فضای درون اتاق ها را تاریک کرده و به این یادمان ارزشمند ملی آسیب رسانیده است.

اما کَند و کاوهای غیرمجاز از سوی سوداگران و قاچاقچیان اَموال فرهنگی به اَنگیزۀ پوچ و خیال انگیز یافتن گنج که به گونۀ بسیار گُسترده در جای جای این گوردخمه ها به چشم می خورد، افزون بر صحنۀ زشت و زننده ای که به یادگار گذاشته است، آسیب های فراوان و دلخراشی را به این گوردخمه های صخره ای رسانده، که دل هر دوستدار میراث ایرانی را به درد می آورد.

سخن در خُور نگرش (نکته قابل تامل) این است که بیش از 15 کَند و کاو غیرمجاز در درون گوردخمه هایی که بسیار سخت گذر نیز بوده، انجام گرفته است. و این موضوع بیانگر رها شدن این یادمان ملی در گوشه ای به حال خود است. همچنین در یکی از گورخانه ها که بسیار کوچک تر و سخت گذرتر از دیگر گورخانه ها بوده و سقف آن نیز به اندازه ای است که جای ایستادن هم ندارد، کف اتاقک آن از سوی افراد سودجو و فرومایه با قلم و چکش، نزدیک به یک متر و در چند روز کَنده و گُود شده که نشان دهندۀ نبود سرکشی های پیاپِی یگان حفاظت میراث فرهنگی در آن منطقه است. از سویی، این اقدام ساختار و کالبد گورخانه را به هم زده و آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته است.

دست اندازی ها (تعرضات) به گوردخمه های صخره ای «سُماقان» به اندازه ای است که نمی توان به تک تک آن ها پرداخت! این آسیب های وارده ساختار کلی اثر را از میان برده و در آینده کار را برای بررسی های باستان شناختی سخت و دشوار خواهد کرد. دردناک تر آن که تا کنون هیچ گونه پژوهش و بررسی علمی باستان شناختی دربارۀ این یادمان ملی انجام نگرفته است و حتا بیشتر باستان شناسانی که بر روی آثار صخره ای و یادمان های باختر ایران کارهای پژوهشی انجام داده اند، گوردخمه های صخره ای «سُماقان» را تا کنون ندیده اند و دانسته های ما در مورد این یادمانِ ارزشمند، بسیار اَندک و ناچیز است. و همین موضوع کار پاسداری و حفاظت از آن را حساس تر و پر اهمیت تر خواهد کرد. هر چند این یادگار باستانی دور از دسترس بوده و در منطقه ای ناشناخته و پَرت جای گرفته است.

یکی از موضوع هایی که باید مورد نگرش مدیران و سرپرستان (مسوولان) میراث فرهنگی شهرستان شاهین دژ جای گرفته و بر روی آن کار شود، فعال کردن انجمن های دوستدار میراث فرهنگی در میان روستاییان و بومیان منطقه های پیرامون آن است. همچنین میراث فرهنگی باید کلاس های آموزشی برای توجیه دهیاران و بخشداران روستاها برگزار کند و از آنان بخواهد تا پاسداری و حفاظت از یادگارهای تاریخی و فرهنگی را در برنامه های خود جای داده و هر ماه گزارش عملکرد خود را به میراث فرهنگی دهند. از سویی، برنامه های تشویقی و کارگاه های آموزشی برای علاقه مندی بومیان و روستاییان نسبت به یادمان های تاریخی در دستور کار جای گیرد. زیرا تنها کسانی که می توانند از یادمان های تاریخی به ویژه دور از دسترس و ناشناخته پاسداری و نگهداری کنند، خود مردم آن منطقه و روستاییان هستند. این کار به هیچ روی رُخ نخواهد داد مگر این که، ارزش و اهمیت یادمان های تاریخی برای آنان آشکار و بازگو شود و آگاهی های علمی و دانش مردمان بومی افزایش پیدا کند.

گوردخمه های صخره ای سُماقان

مجموعه اتاق های سنگی سُماقان در روستای کوچک سماقان، از بخش های شهرستان شاهین دژِ استان آذربایجان غربی‏ و در گوشۀ جنوبی کوهی نامیده شده (موسوم) به فرهاد تراش و در دامنۀ  نزدیک به ده متری کوه پدیدار شده اند. مجموعۀ گوردخمه های سُماقان دارای هفت ‏اتاق سنگی با نقشۀ مستطیل شکل است که بلندای (ارتفاع) ورودی آن ها کم و نزدیک به نیم متر است. بلندای درونی چهاراتاق کمابیش 1/80 سانتی  متر، دو اتاق دیگر 1/60 سانتی متر و یکی از اتاق ها 1/95 سانتی متر است که با فاصلۀ کمی از یک دیگر در دل کوه کَنده شده اند.

گمان می رود که این مجموعه در آغاز کاربری آرامگاهی داشته، ولی در دوره های پس از آن به منزلۀ جایگاه مسکونی هم مورد بهره جای گرفته است.

مهرداد ملک زاده، باستان شناسی که پژوهش های گسترده ای بر روی دورۀ ماد انجام داده است، پس از دیدن نگاره های (عکس ها) آن دربارۀ گاهنگاری این گوردخمه ها به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « باید با دوراندیشی (احتیاط) گفته شود که، این مجموعه سبک آشنای معماری گورخانه های سنگی در نیمۀ نخست هزارۀ یکم پیش از میلاد را به نمایش می گذارد. آن چنان که در طول های جغرافیایی غربی تر وابسته و منسوب به اورارتوهاست و در بخش هایی هم می تواند از آنِ مادها شناخته شود».

دکتر ملک زاده در پاسخ به این پرسش که آیا می توان این گورخانه ها را به دورۀ تازه تر همانند فراهخامنشی نسبت داد، گفت : « در این زمینه کوشش هایی شده است، ولی ما به یک بررسی سبک شناسی میدانی بسیار جدی نیازمندیم، زیرا وسیله ای به نام «شانۀ» سنگ تراشی از نیمۀ دورۀ هخامنشی و شاید دورۀ داریوش یکم با آغاز دورۀ کلاسیک در معماری هخامنشی، جایگزین قلم و تیشه شده و جای آن را می گیرد. از همین روی، در هر کجا که سازه هایی با شانۀ سنگ تراشی ساخته شده باشد، در پیوند با دورۀ پس از داریوش است. این نیز، دیدگاه  برخی از باستان شناسان آلمانی و سوئدی است. به همین اَنگیزه در تاریخ گذاری برخی از گورخانه های سنگی غربی که پیشتر آن را وابسته به دورۀ مادها می دانستند، تردیدهایی پدید آمده است. اما این موضوع وابسته به بررسی میدانی و از نزدیک است تا بتوان شیوۀ سنگ تراشی این سازه را شناسایی کرد و رَدِ قلم و تیشه را روی آن ببینیم. یعنی باید دید که آیا خط های موازی با یک دیگر که بر اثر ضربه خوردن پدید می آید در این جا وجود دارد یا اثر شانۀ سنگ تراشی است روی سازه ها دیده می شود. با این همه، ما دقیق و به استواری  نمی توانیم دربارۀ گاهنگاری این مجموعه سخنی را بازگو کنیم، زیرا نیازمند بررسی های میدانی گُسترده و پژوهش های باستان شناختی است. همچنین باید با سازه های آشنای هم دورۀ خود سنجیده شود تا بتوان به یک تاریخ گذاری نِسبی و تقریبی دست یافت».

گوردخمه های صخره ای «سُماقان» یا فرهاد تراش روزگار اندوه باری را سپری می کنند، کاش فریاد رَسی پیدا شود... و ای کاش کمی با آن مهربان باشیم و نگذاریم بیش از این هویت و شناسنامۀ ملی ما خدشه دارتر شود.

بی گمان مردمانی که تاریخ و هویت نداشته باشند، محکوم به نابودی خواهند بود.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

کوه فرهادتراش که گورخانه های صخره ای بر سینۀ آن تراشیده شده است

بخش ورودی به نخستین گوردخمه




انبوه یادگاری نویسی ها با رنگ چهرۀ زشت و زننده ای را به نمایش گذاشته است





تاقچه های دست کَند و اتاق هایی که به یکدیگر راه دارد


انبوه حفاری های غیرمجاز آسیب های فراوانی را به این گورخانه ها وارد آورده است


نمونه ای از سکوها که در دوتا از اتاقک ها وجود داشته و شاید کاربری مسکونی در دوره ها بعدی و یا آیینی داشته باشد

ورودی اتاقک کامل مستطیلی شکل از درون آن

اتاقکی که کامل به گونۀ مستطیل شکل است و سقف آن بزرگ تر از همۀ اتاقک ها بوده، ولی باریک تر است

حفاری غیرمجاز گسترده و عمیقی که در آخرین اتاقک که سقفی کوتاه تر دارد و به تازگی انجام شده است

آخرین گوردخمه که ورود به آن بسیار سخت است و حفاری غیرمجاز ساختار درون آنرا به هم زده است


آسیب های وارده به پایین و عَرصۀ اثر که بسیار اندوه بار است

*پژوهشگر تاریخ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان