تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

محوطۀ باستانی «بَرمِ دِلَک» در پِی پدیداری کارگاه های سنگ شکن و اِنفجارهای پِیاپِی برای بهره برداری از معدن های شن و ماسه، دستخوش ویرانی شده و مرگ خاموش و آرام سنگ نگاره های ساسانی را رقم زده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، میراث کهن شهرستان شیراز با نام «بَرم دلَک» که محوطه ای باستانی بوده و سه سنگ نگارۀ ارزشمند ساسانی را در درون خود جای داده و پژوهشگران و باستان شناسان، آن را هویت و آبرو و پشتوانۀ فرهنگی شیراز و شناسنامۀ بالَنده و غرورآمیز مردم این سرزمین به شمار می آورند در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی روزگار را سپری می کند. درچندین سال گذشته بر اثر نامهربانی های مدیران و سرپرستان دستگاه ها و نهادهای دولتی گوناگون و دست اَندازی ها (تعرضات) به این محوطۀ بی همتای باستانی، روزی نبوده که خبرهای ناگواری را از میراث ساسانیان در خبرگزاری ها و روزنامه ها نشنویم. اگر بخواهیم دشواری ها و چالش های پیش روی محوطۀ تاریخی - فرهنگی بَرم دِلک را جدا جدا و یکی یکی بازگو کنیم باید مثنوی هفتاد مَنی را پر کرده و روزها و شب های پِی در پی دربارۀ آن بنویسیم که در این جا نمی گنجد. محوطۀ باستانی بَرم دلَک، این روزها به پاشنۀ آشیل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان شیراز تبدیل شده و میراث ساسانیان هر روز با چالشی رو به رو بوده و تهدید می شود. و می توان گفت که سازمان میراث فرهنگی در پی همکاری نکردن دیگر نهادها و اُرگان های شهری همانند شهرداری و به بهانه های تکراری نبود بودجه و کمبود نیرو، محوطۀ باستانی برم دلک را به حال خود رها کرده و به سادگی نیز از کنار آن گذشته است. هرچند که سازمان میراث فرهنگی با اعتراض ها و انتقادهای کُنشگران میراث فرهنگی به ویژه نگارنده در چندین سال گذشته، اقدام های اَندک و ناچیزی را انجام داده است، ولی هیچ کدام از این کارها گِره گشا نبوده و نتوانسته است مَرهمی بر زخم های ژرف و اَنبوه میراث ساسانیان باشد و از دردهای بی شمار آن بکاهد. گواه این سخنان نیز، وضعیت آشفته و پر درد و رنج امروزین محوطۀ برم دلک است.

بَرم دلَک، میراث کهن شیراز از یادها رفته است

همان گونه که در بالا آورده شد، دشواری های محوطۀ باستانی بَرم دلکِ شیراز بی پایان است. از ریختن زباله های خانگی و صنعتی در حریم میراث ساسانیان تا ضایعات مصالح ساختمانی (نخاله) درجای جای محوطه و به ویژه ورودی آن که نزدیک دو سال است شهرداری به بهانۀ پهن کردن و ساماندهی جاده، راه را بر اَندک گردشگران و بازدیدکنندگان بسته است! از رویش خار و خاشاک در کنار سنگ نگاره های ساسانی و رِخنۀ عوامل بیولوژیکی (گُل سنگ ها) بر روی نگارکَندها (نقش برجسته ها) که تهدیدی جدی برای سنگ نگاره ها به شمار می آید تا یادگاری نویسی با رنگ و خَراش با اَشیای نوک تیز همانند کارد بر روی نگارکَندهای شهریاران ساسانی و بدترازهمه، هدف تیر قراردادن نگارکَندها در گذشته ازسوی افراد بومی و پرتاب سنگ به سوی یادگارهای نیاکانی که نشانه ای از فرومایگی و نابِخردی مردمان را به نمایش گذاشته است، همگی از دشواری های چند سال گذشتۀ این یادمان باستانی است (آیا به راستی هیچ مردمی را در جهان می شناسیم که با هویت خود و یادگارهای گذشتگان که دستاورد دسترنج آنان بوده، چُنین کند؟).

دشواری های محوطۀ برم دلک در همین جا پایان نمی یابد و تازه آغاز راه است! زمستان سال 95 بود که شهرداری در پِی اجرای طرحی نسنجیده و نادرست و بدون هماهنگی و گرفتن پروانۀ کار از سازمان میراث فرهنگی در عَرصه و پشت کوهی که سنگ نگاره ها در آن تراشیده شده، اقدام به گودبرداری و کَندن پایین کوه کرده بود که با رفت و آمد نگارنده به سازمان میراث فرهنگی و آگاهی رسانی به هنگام به مدیران و سرپرستان فنی سازمان و پیگیری های فراوان که به بازدید کارشناس میراث فرهنگی از این بخش و محوطه انجامید، کار متوقف شد. اما همچنان جای زخم ها بر تن رنجورکوه و گودها برجای مانده است و می تواند در آینده تهدیدی برای میراث ساسانیان باشد. کَند و کاوهای غیرمجاز سودجویان اَموال فرهنگی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج نیز، درد مشترک همۀ یادمان های تاریخی - فرهنگی کشور است که جا دارد کارشناسان و جامعه شناسان و روان شناسان تا دیر نشده، چاره ای ریشه ای برای آن بیابند. هرچند که به باور نگارنده یکی از اَنگیزه های چنین دست اَندازی هایی، نبود آگاهی رسانی و ضعف تبلیغات سازمان میراث فرهنگی و مهم تر از همه، دشواری های مالی و اقتصادی است که کمر مردم را در برابر فشارها خم کرده است. پرورش زنبور در نزدیکی و حریم و ورودی محوطۀ برم دلک که به تازگی روی داده، از شگفتی ها و دیگر چالش های پیش روی میراث کهن شیراز است که صحنۀ ناخوشایند و ناهمخوانی را به نمایش گذاشته و ترس از گزیدگی زنبورها، مانعی برای دیدن یادگارهای ساسانیان به شمار می آید. این ها تنها بخشی از دشواری های محوطۀ برم دلک بود که گذرا و چکیده به آن پرداختیم.

بخشی از سنگ نگاره بهرام دوم شکسته شد

اما بی گمان تازه ترین چالش میراث ساسانیان که شاید بدترین رخداد، روی داده در چند سال گذشته بوده، آسیب رسانی و شکستگی نگارکَند بهرام دوم است که جای بَسی افسوس و دریغ دارد و دل هر دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی را به درد آورده و با دیدن آن، آه از نهادش بلند شده و خواهد گریست.

سودجویان اَموال تاریخی - فرهنگی و قاچاقچیان به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج دراقدامی اندوه بار و به تازگی به سنگ نگاره های ساسانی برم دلک دست یازیده و بالای سر و رو به روی نگارکَند بهرام دوم که در میانۀ (وسط) سنگ نگاره ها جای گرفته را شکسته و به آن آسیب جدی وارد و چهرۀ یادگار ساسانیان را خدشه دار کرده اند. با این همه، نگارنده برپایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی خود با رفتن به سازمان میراث فرهنگی و نشان دادن نگاره ها (تصاویر) وضعیت امروز محوطۀ باستانی برم دلک را به آگاهی مدیران و سرپرستان این سازمان رسانیده و خواستار توجه بیشتری به آن شده است.

اِنفجار در معدن، تهدیدی جدی برای میراث ساسانیان

اما در حریم کوهی سنگ نگاره های ساسانی بَرم دلک معدن شن و ماسه برپا شده است و اِنفجارهای پی در پی در کوه، اَفزون بر نابودی طبیعت و زیست بوم، لرزه بر اندام بی دفاع یادگارهای ساسانیان انداخته و تهدیدی جدی برای آن ها به شمار می آید. همچنین صدای بلند اِنفجارها مایۀ آزار باشَندگان (ساکنان) منطقۀ برم دلک شده و آنان را بی تاب کرده است.

فرشاد 35 ساله که از باشَندگان منطقۀ برمِ دلک است با گلایه های فراوان از کارکرد شهرداری به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « صدای بسیار بلند انفجارها اَمان مردم منطقه را بُریده و اعتراض های ما تا کنون رَه به جایی نبرده است. از سویی، در برخی از خانه ها که به کوه نزدیک تر هستند نشانه هایی از ترک و شکاف ها بر روی دیوارۀ خانه دیده می شود. این جا کسی پاسخگو نیست و آسایش از مردم منطقه گرفته شده است. همچنین جای شگفتی دارد که در بالای سر سنگ نگاره های تاریخی انفجار انجام می گیرد. زیرا با هر بار انفجار، لرزه در کوه پدید می آید که برای این آثار زیان بار است».

درهمین زمینه نیز، یکی از کارشناسان میراث فرهنگی که نخواست نامش آشکار شود پیشتر به ما گفته بود : « با نگرش به رُخدادهایی که در محوطۀ باستانی بَرم دلک روی داده است، باید شهرداری از سازمان میراث فرهنگی پروانۀ کار می گرفت. اما شهرداری هیچ گونه درخواست آگاهی ای از میراث فرهنگی نگرفته است. عَرصه و حریم این محوطۀ تاریخی و ملی مورد دست اندازی جای گرفته است. همچنین معادن را هماره (معمولا) به بخش خصوصی در کشور می دهند که کار بسیار نادرستی است و چشم انداز (منظر) طبیعی شهر را از میان می برد. به ویژه در گذرهایی همانند «بَرم دِلک» که ویژۀ گردشگری است. حیف است که چشم اندازهای طبیعی ما دستخوش زیادی خواهی های افرادی ویژه (خاص) شود. با این کار، آن بخشندگی (سخاوت) که زمین به ما داده است را از میان می بریم. گفتمان مهم دیگر، موضوع آثار تاریخی است که در منطقه وجود دارد و انفجار در حریم کوهی سنگ نگاره های ساسانی، تهدیدی جدی برای آن ها به شمار می آید و در آینده ای نه چندان دور چالش بزرگی را پیش روی این یادمان تاریخی جای خواهد داد. یکی از گفتمان های دیگر دربارۀ آثار صخره ای این است که در چشم انداز و بستر طبیعی خودش پدید آمده است و ما نباید با اقدام های نسنجیده و کارشناسی نشده، مایۀ دگرگونی در آن مکان شویم. بی گمان با ویرانی جدارۀ کوه، آن ویژگی که همان پدیداری اثر در کوه است از میان خواهد رفت. هر اندازه ما بتوانیم در چشم انداز و بستر کوه کمتر دخالت کنیم به سود خود ما و آثار تاریخی است. از دیدگاه من، انفجار در معدن شن و ماسه و حریم کوهی سنگ نگاره های ساسانی «بَرم دلک» گناهی نابخشودنی است و آسیب های برگشت ناپذیری را در پِی خواهد داشت».

اِنفجارها آسیب رسان نیست!

اما مدیرکل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان پارس (فارس) دیدگاه دیگری دارد و در کمال شگفتی و پیشتر به یکی از خبرگزاری ها گفته بود : « فعالیت معدن های شن و ماسه در این محدوده که گفته شده است زمینۀ نابودی آثار تاریخی را فراهم کرده در گذشته نیز مطرح بوده که در بررسی کارشناسان میراث فرهنگی و بر پایۀ گزارش هایی که ارایه کرده اند فعالیت این معدن ها از منطقه تاریخی بَرم دلک فاصله دارد و تاثیری بر ویرانی این آثار ندارد!».
مصیب امیری افزوده است : « بررسی آثار فعالیت معدن های شن و ماسه در محوطۀ برم دلک دوباره انجام می گیرد و چنانچه در پی آن اثر ویران کننده ای بر این میراث ساسانی گزارش شود بی گمان از فعالیت این معدن ها پیشگیری می شود» (خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا، 6/3/97 کد خبر 82926774).

معدن های شن و ماسه باید تعطیل شود

به باور کارشناسان و باستان شناسان فعالیت معدن های شن و ماسه نه در کوتاه مدت، بلکه در دراز مدت تاثیر بد خود را نشان خواهد داد و مایۀ نابودی میراث ساسانیان خواهد شد و باید هرچه زودتر از دنبالۀ کار آن ها پیشگیری کرد.

در همین زمینه و پیشتر یک باستان شناس نیز، ضمن ابراز نگرانی از برپایی معدن های شن و ماسه در حریم کوهی و تاثیر بد آن بر روی سنگ نگاره های ساسانی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته بود : « سنگ نگاره های پدیدار شده در کوه بَرم دلک در یکی دو دهۀ گذشته به انگیزۀ عوامل طبیعی و گذشت زمان و رسیدگی نکردن دچار ترک و شکاف های ژرفی شده اند و انفجار در بالای کوه، بی گمان این ترک ها را افزایش خواهد داد».

علی رضا جعفری زند در دنبالۀ سخنانش افزوده بود : « محوطۀ باستانی برم دلک یکی از محوطه های ارزشمند و بی مانند (منحصربه فرد) کشور و شهرستان شیراز است که شوربختانه در گوشه ای رها شده و ناشناخته مانده است و آثار تاریخی ارزشمندی در پیرامون آن جای دارد. به گمان من، این محوطه یک کُلونی است از آثار تاریخی ارزشمند. به ویژه از دورۀ تاریخی آثار فراوانی داریم. حتا آثاری از دوره «باکون» در پیرامون محوطه شناسایی شده است. به هر روی انفجارها در حریم کوهی سنگ نگاره ها بسیار خطرناک است و گُسل ها و شکاف های میان سنگ نگاره ها به ویژه میان سنگ نگارۀ بهرام دوم و شاهپوریکم ساسانی را گسترش داده و بیشتر خواهد کرد و باید هر چه زودتر از دنبالۀ کار معدن های شن و ماسه پیشگیری شود».

دکتر جعفری زند در پایان گفته بود : « محوطۀ ارزشمند برم دلک باید زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی فضاسازی و ساماندهی شود تا پس از آن بتوانیم طرح های حفاظتی را در آن جا اجرا کنیم».

نگرانی مقام رهبری از پدیدۀ کوه خواری

برپایی معدن های شن و ماسه در کوه جدا از آسیب های وارده به آثار تاریخی، پدیده ای به نام کوه خواری را به دنبال خواهد داشت. پدیده ای که صدای مقام رهبری را نیز درآورده و در 17 اِسپندماه 1393 در دیدار با دست اندرکاران و مدیران سازمان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی گفته بود : پدیدۀ زمین خواری و به تازگی کوه خواری و ساخت و ساز در بلندی ها (ارتفاعات)، بسیار رنج آور و اندوه بار است و باید در قانون، این گونه کارها جُرم به شمار آید و افرادی که از آن بهرۀ نادرست می برند، بدون هیچ چشم پوشی مورد پیگرد قضایی جای گیرند. و اگر در دستگاه ها کوتاهی انجام گیرد، باید با عوامل این کاستی هم به شدت برخورد شود.

وضعیت اندوه بار محوطۀ باستانی برم دلک تا به اندازه ای است که صدای کمیسیون اصل 90 مجلس و به تازگی فریاد استاندار را هم در آورده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، برم دلک، دیر زمانی است که فراموش شده است. کسی صدای ناله ها و فریادهای شاهان ساسانی را نمی شنود. یادگارهای ساسانیان با مرگ دست و پنجه نرم می کنند و من و تو را فرا می خوانند. میراث ساسانیان در برم دلک را امروز دریابیم، شاید فردا دیر باشد. نگذاریم هویت ملی و شناسنامۀ بالندۀ شهرستان شیراز برای همیشه از چهرۀ تاریخ پاک شود. «برم دلک» را دریابیم ...

در این گزارش به انگیزه ای که پیشتر به موضوع خشکسالی چشمۀ برم دلک پرداخته شده بود اشاره ای نشده است که خود داستانی ست پر درد و رنج. همچنین به موضوع کارخانۀ صنعتی در حریم درجه یک آن نیز پرداخته نشده است.

محوطۀ تاریخی - فرهنگی «بَرم دلک» در 8 کیلومتری خاور (شرق) شیراز جای گرفته و نگاره های سه پادشاه ساسانی در سینۀ کوه تراشیده شده است. سنگ نگاره های ساسانی بَرم دلک با شمارۀ 71 در 15 دی ماه 1310 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

با هربار انفجار در کوه و معدن شن و ماسه، لرزه بر اندام بی دفاع شهریاران ساسانی می افتد و فریادرسی هم نیست


کوه خواری به بهانه های گوناگون از جمله مواردی است که مقام رهبری نیز به آن انتقاد کرده، ولی گویا گوش شنوایی نیست

لوله های آبی که غیرقانونی از کوه به پایین رد شده و از دلایل خشکی چشمه است

چشمۀ هزاران ساله ای که بدلیل مدیریت ناکارآمد مسوولان یک دهه است که کامل خشک شده است

ورودی محوطه برم دلک که نزدیک دوسال است شهرداری به بهانه پهن کردن جاده و ساماندهی با نخاله راه آن را بسته است!؟

در جای جای منطقه برم دلک، ولگردان لاستیک خودرو آتش زده اند که چهره ناخوشایند و زشتی را برجای گذاشته است

برپایی پرورش زنبور در حریم درجه یک اثر و راه ورودی، بسیار شگفت انگیز است

کارخانه صنعتی در حریم درجه یک سنگ نگاره های ساسانی برم دلک که بیش از 15 سال پیش با تخلف از قانون های میراث فرهنگی برپا شده و هم اینک چندسالی است تعطیل شده است

صحنه ازدواج بهرام دوم ساسانی و آسیب های برگشت ناپذیر وارد شده بر آن

چهره شهبانوی ایرانی که با سنگ فرز می خواسته اند آن را جدا کنند و در حال حذف از صفحه روزگار است

ترک و درزهایی که هر روز رو به افزایش بوده و چهره بهرام دوم را مخدوش کرده است

نگاره کوچکتر شاهپور یکم و نگاره بزرگتر بهرام دوم را نشان می دهد

شکستگی ای که به تازگی در روبروی نگاره بهرام دوم بوجود آمده است

نگاره سال 96 از بهرام دوم که سالم بوده است

شکستگی و آسیب های تازه در خورداد 97 سنجیده شود با نگاره سال 96

سنگ نگاره های ساسانی نامدار به برم دلک شیراز

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی – کُنشگر میراث فرهنگی و زیست بوم – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان