تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*

شهر باستانی بیشاپور که یکی از ارزنده ترین یادمان های تاریخی کشور به شمار می آید را باید به همراه گنج خانۀ (موزه) آن دید تا به ارزش و اَرج این میراث جهانی پِی برد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شهر گرانسنگ بیشاپور بی گمان چون نگینی ارزشمند و درخشان درمیان یادمان های باستانی جنوب ایران زمین، درخشش ویژه ای دارد. روان بودن رودخانۀ شاپور، بودن باغ های سرسبز که روزگاری شهر را در میان خود گرفته بودند و یادمان های درخُور ستایش شده در شهر، برازندگی نام «به اَندیوک شاپور» را می نمایاند و نشان می دهد که چرا آن شهر را بهتر از اَنتاکیه خوانده اند. بیشاپور در رَدۀ نخستین شهرهایی است که درآغاز پدیداری پادشاهان ساسانی درجایی ارزشمند و پُر باروَر ساخته شده و دارای سندی بی همتا به دبیره (خط) و زبان پهلوی ساسانی و اشکانی است.

ریخت شهر جهانی بیشاپور

میراث ارزشمند ساسانیان که سال گذشته به ثبت جهانی رسید 155 هکتار گستردگی دارد. طرح کلی این شهر مستطیل شکل با خیابان های عمود برهم بوده و چهار دروازه در راستای چهار سوی آن جای داشته است. دو خیابان بنیادین، هر یک دو دروازۀ روبه روی هم را پیوند داده و در نقطه ای از میانۀ شهر که شاید یک میدان بوده است، به هم می پیوستند.

همان گونه که پژوهش ها نشان می دهد، بیشاپور دارای دو دیوارۀ بنیادین بوده است. نخستین دیواره، بخش شاهانه (سلطنتی) که در سمت خاوری (شرقی) شهر جای داشته را در برمی گرفته و دیوار دیگر که کلفت ترین و بلندترین دیوار بیشاپور بوده، سراسر کوی های (محله ها) شهر را محصور می کرده است. بلندای دیوار بنیادین کمابیش 7 متر بوده است. مهم ترین آثار ساسانی در برگیرندۀ شماری از ساختمان های همگانی (عمومی)، شاهانه و آیینی است که در بخش خاوری شهر و در بخش شاهانه جای دارد.

امروزه شهر جهانی بیشاپور دارای بخش های گوناگونی است :

نیایشگاه آناهیتا که چون نگینی درخشان بر تارک شهر چشم نوازی می کند.

تالار تشریفات که تزیینات و گچ بری های زیبای آن، نشان از بزرگی و ارزش فراوان شهر داشته است.

ایوان موزاییک که از نامش پیدا است آراسته به موزاییک هایی با نگاره های بانوان نجیب زاده، زنان درباری، رامشگران و نوازندگان و همچنین پرندگانی بر روی شاخسارها بوده است. به گونه ای موزاییک های شناسایی شده از این تالار در شناخت آداب و آیین های زندگی درباری و به ویژه پوشاک و پوشش زنان در دورۀ ساسانی دارای اهمیت فراوان است.

ستون های یادبود شهر بیشاپور که با سنگ نبشته های پهلوی اشکانی و ساسانی، سند شهرسازی را آشکار می سازد.

کاخ منسوب به والرین و آتشکده و مسجد و مدرسه و چهارتاقی از دیگر بخش های ارزندۀ شهر جهانی بیشاپور است که گردشگران می توانند از آن بازدید کنند.

موزۀ بیشاپور

شورای بین المللی موزه که زیر نظر سازمان یونسکو فعالیت می کند، در بند سه و چهار اساس نامه خود، گنج خانه را این گونه تعریف کرده است : گنج خانه، موسسه ای است دایمی و بدون آرمان (هدف) مادی که درهای آن به روی همگان باز است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند. آرمان گنج خانه ها، پژوهش در آثار و شواهد به جای مانده انسان و زیستگاه او، گردآوری آثار، نگهداری و بهره وری مینُوی (معنوی) و پدیداری ارتباط میان این آثار، به ویژه به نمایش گذاردن آن ها به منظور بررسی و بهره وَری مینُوی است.

نخستین گنج خانه با مجموعه های خصوصی افراد توانمند، خانواده ها و موسسه های هنری آغاز شد که در برگیرندۀ اشیاء طبیعی و نایاب می شد. در ایران ساخت نخستین گنج خانه را به ناصرالدین شاه قاجار و پس از بازگشت وی از سفر اروپا، به او نسبت داده اند.

در شهر باستانی بیشاپورکازرون، امروزه گنج خانه ای وجود دارد که کارشناسان از آن با نام تنها گنج خانۀ ساسانی جنوب کشور یاد می کنند که در آن اشیای به دست آمده از کاوش های باستان شناختی بیشاپور و برخی از آثار به دست آمده از پیرامون شهر کازرون جای گرفته است. اما آن اندازه این گنج خانه ناشناخته مانده است که بیشتر کسانی که از محوطۀ باستانی بیشاپور دیدن می کنند، از وجود چنین گنج خانه ای نا آگاه هستند!

بی گمان یکی از انگیزه های ناشناخته ماندن این گنج خانه، تبلیغ های تاثیرگذار و چاپ بروشور است. اما تا کنون بروشوری جداگانه برای شناسایی (معرفی) این گنج خانه چاپ نشده و بایسته است در این راستا کارهای سودمندی انجام شود.

با نگرش به ارزش شهر بیشاپور به عنوان شهری ساسانی که در دورۀ اسلامی نیز از آن بهره برده شده است و ماندگاری (تداوم) بلند مدت آن و همچنین دنبالۀ کاوش های باستان شناختی این محوطه، برای شناسایی و جذب سهم گردشگری آن، نیاز به گنج خانه ای زیبنده در محوطۀ بیشاپور احساس شد که در کنار شناسایی دوره های استقراری شهر از دید طراحی فضای درونی گنج خانه، سیستم های حفاظت فیزیکی و الکترونیکی و آموزش همگانی بازدیدکنندگان نیز، دارای رسته ای (رتبه) درخُور این مجموعه باشد. از همین روی در طرح توسعه، پس از ویرانی ساختمان پیشین گنج خانه با طراحی دوبارۀ ساختمان و در نظر گرفتن واپسین استانداردهای موجود، کار ساخت گنج خانه آغاز و در سال 1388 با پایان یافتن اجرای عملیاتی ساختمان و جاگذاری اشیای قابل نمایش، گشایش یافت.

این گنج خانه در اندازۀ 700 مترمربع بوده و در برگیرندۀ کتاب خانه، سالن نمایش، کارگاه مرمت و خزانه است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، هم اینک با دگرگونی هوا و هنگامۀ گردشگری در بخش های گرمسیری کشور همچون شهر کازرون، گنج خانۀ بیشاپور پذیرای گردشگران است. همچنین باید برنامۀ سفر را به گونه ای هماهنگ و تنظیم کرد که بتوان یک روز را در شهر جهانی بیشاپور و گنج خانۀ آن و تنگ چوگان گذراند و از آن بهرۀ فراوانی برد. 

شهر تاریخی بیشاپور، میراث جهانی ساسانیان در 23 کیلومتری کازرون جای گرفته است و یکی از بزرگ ترین شهرهای ساسانی ایران در زمان آبادانی خود بوده است و بیست و سومین یادمان جهانی ایران در سازمان یونسکو به شمار می رود.

نگاره های زیر در 15 فروردین ماه و در نوروز زیبای سرزمین همیشه پارس گرفته شده است، آن ها را ببینید :

نیایشگاه آناهیتا، ایزد آب ها در شهر جهانی بیشاپور که از سنگهای یکپارچه تشکیل شده است

تاق ضربی ایرانی که معماران ساسانی آنرا بنا کرده اند در تالار تشریفات چشم نوازی می کند

نماد چهارپیل یا چلیپا از جنس گچ که نشان پاسداری از چهار آخشیج و در حال پاک شدن از چهره تاریخ است در کاخ های بیشاپور خودنمایی می کند

گل های خود رو  و زیبای سرخ و زرد در بهار ، جلوه ای دیگر به میراث جهانی ساسانیان می بخشد

جانوران نیز سرمست از بهار دل انگیز سرزمین پارس، به میراث ساسانیان سَرک می کشند!

پایه ستون ساسانی در شهر بیشاپور

تزیینات وابسته به معماری، محل کشف شهر بیشاپور

سکه های نقره ساسانی و مهرهای سنگی که در شهر بیشاپور بدست آمده است

تزیینات گچبری وابسته به معماری، محل کشف نیروگاه برق کازرون در پیرامون دریاچه پریشان

سنگ گور با نبشته پهلوی ساسانی مربوط به اوایل دوره اسلامی که در شهر کازرون کشف شده و در موزه بیشاپور جای دارد

کوزه سفالی که محل نگهداری آذوقه بوده و در شهر بیشاپور یافته شده است

ملاقه و لیوان مسی وابسته به دوره ساسانی در شهر جهانی بیشاپور

موزه بیشاپور، بزرگترین موزه ساسانی جنوب کشور

هرچند دیدن گل های خود رو در یادمان های تاریخی زیباست ولی در میان سنگهای تاریخی آسیب رسان است و باید برچیده شود

*پژوهشگر تاریخ و میراث فرهنگی – راهنمای گردشگری – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – خبرنگار آزاد – دبیر انجمن مهرگان