تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

چپاوُل گران و قاچاقچیان اَموال تاریخی – فرهنگی به بهانه های پوچ یافتن گنج با کَند و کاوهای غیرمجاز گُسترده به یادمان قلعه فهندژ شیراز دستبُرد زده و آن را مورد تاخت و تاز سهمگینی قرار داده اند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، دژِ(قلعه) باستانی فهندژ یا دژ بندر درشهرستان شیراز و درنزدیکی آرامگاه سعدی، چکامه سُرای نامدار ایرانی و در بخش خاوری (شرقی) باغ دلگشا و بر بالای کوه جای گرفته است. بقایای این دژ باستانی که به ثبت ملی نیز رسیده است، امروزه بخشی از هویت و شناسنامۀ بالَنده و غرورآمیز مردم شهرستان شیراز و منطقه به شمار می آید. با این همه، میراث هویتی شیراز به اَنگیزۀ کمبود بودجه و نیروی کار در وزارت خانۀ میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی و راه دسترسی سخت و دشوار به آن و گاهی کم کاری برخی از مدیران و سرپرستان فرهنگی شهری و وزارت میراث فرهنگی به حال خود رها شده است و از سوی قاچاقچیان اَموال فرهنگی – تاریخی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج و اشیای تاریخی وعتیقه، مورد تاخت و تازِ بسیار گُسترده ای جای گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری را به آن، وارد کرده است.

این چپاول گران و افراد فرومایه و نابِخرد با کَند و کاوهای (حفاری) غیرمجاز فراوان در جای جای دژ فهندژ، گودال های بزرگ و کوچکی پدید آورده و به لایه های باستان شناسانه و مِهرازی (معماری) آن، آسیب های جدی وارد کرده اند.

حفاری های غیرمجاز تازه در قلعه فهندژ

همچنین در بازدیدهای میدانی نگارنده از چندین سال گذشته تا کنون از دژ فهندژ، آشکار است که برخی از این دست اَندازی ها و کَند وکاوهای غیرمجاز به تازگی انجام گرفته است. سطح کند وکاوهای غیرمجاز بر روی این یادمان ملی تا اندازه ای است که ریخت و پیکرۀ بنا را به هم ریخته و دگرگون کرده است. دو باروی (برج) برجای مانده از دورۀ ساسانی در دژ فهندژ شیراز، چُنان مورد دستبُرد و تاخت و تاز چپاوُل گران اَموال تاریخی – فرهنگی  قرار گرفته که ریخت و پیکرۀ سازه ها، بهم ریخته و به کلی نابود شده است.

رویش انبوه گیاهان درمیان سنگ های بارو و دیوارۀ دفاعی دژ فهندژ که مایۀ پوسیدگی و ازمیان رفتن آرام آن ها خواهد شد و همچنین گذشت زمان و وجود عوامل طبیعی همانند باران، برف، باد و آفتاب و تغییر دمای هوا از دیگرعواملی است که آسیب های فراوانی را به یکی از ارزشمندترین یادمان های تاریخی شهرستان شیراز وارد کرده است. از سویی، این یادگار باستانی سال ها است که مورد بی توجهی مدیران و سرپرستان شهری و وزارت میراث فرهنگی قرار گرفته و به حال خود رها شده است و همین موضوع، رَوندِ ویرانی آن را شتاب بیشتری بخشیده است.

کاشت نهال بر روی عَرصۀ بنای ملی از سوی شهرداری!

 اما بدتر ازهمه، دخالت های بیجا و آسیب زنندۀ دیگر نهادها و اُرگان های دولتی شهری درعَرصه و حریم درجه یک، دژ فهندژ است. ساخت اتاقک و پدیداری منبع آب در حریم درجه یک و گذر لوله های آب از روی یادمان ملی از سوی ادارۀ آبفا که در ده – پانزده سال گذشته انجام شده است، یکی از نمونه دخالت ها و دست اَندازی نهادهای دولتی شهری است.

 اما بدتر از آن، آتش زدن سراسر پوشش گیاهی در عَرصۀ یادمان ملی و پدیداری گودال های فراوان به فاصلۀ اَندک از هم و به اَنگیزۀ کاشت نهال بوده که به تازگی از سوی شهرداری درحال انجام شدن است و از نمونه های دیگر دست اَندازی و دخالت های نهادهای دولتی شهری است. باید دانست که بنا بر قانون و به گفتۀ کارشناسان وزارت خانۀ میراث فرهنگی استان، این دست اَندازی ها جُرم بوده و تخلف به شمار می آید. زیرا برپایۀ  قانون های میراث فرهنگی، هرگونه درخت کاری، کند وکاو و غیره در عَرصه و حریم درجه یک یادمان های تاریخی که به ثبت ملی نیز رسیده اند، ممنوع است و فرد یا نهاد متخلف مورد پیگرد قانونی قرار خواهد گرفت.

همچنین نبود تعیین عَرصه و حریم دژ فهندژ از سوی وزارت میراث فرهنگی، راه را برای دست اَندازی های بیشتر دیگر نهادها و اُرگان های شهری باز گذاشته است. هرچند که، هر یادمانی که به ثبت ملی نیز می رسد از سوی استانداری ها، رونوشت پروندۀ ثبتی آن، به همۀ نهادها و دستگاهای اجرایی از جمله، شهرداری ها، فرمانداری ها، وزارت آموزش و پرورش و ... فرستاده خواهد شد و همۀ اُرگان ها در جریان ثبت، قانون های آن و روش برخورد با یادمان های تاریخی قرار می گیرند. ولی شوربختانه درکشور ما، تنها چیزی که همواره نادیده گرفته شده و برای آن ارزشی قایل نیستند، یادگارهای تاریخی - فرهنگی به جای مانده از گذشتگان و قانون اساسی است.

با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) ملی – میهنی و مسوولیت اجتماعی خویش و با رفتن به وزارت خانۀ میراث فرهنگی و نشان دادن نگاره ها (تصاویر) و بیان جزییات، کارشناسان آن اداره را از این موضوع آگاه کرده است. همچنین به گفتۀ کارشناسان فنی و سرپرست حرایم میراث فرهنگی استان، شهرداری بدون گرفتن درخواست آگاهی (استعلام) از این وزارت خانه، اقدام به سوزاندن پوشش گیاهی این یادمان ملی کرده است و تخلف به شمار می آید. به گفتۀ کارشناسان میراث فرهنگی، شهرداری هیچ گونه، نامه ای برای انجام این کار به میراث فرهنگی نفرستاده است. در دنبالۀ پیگیری های نگارنده، بازهم ما تلفنی، موضوع کاشت نهال و آتش زدن پوشش گیاهی عَرصۀ دژ فهندژ را به آگاهی فرماندۀ یگان حفاظت میراث فرهنگی استان رسانیده ایم.

بازشناسی قلعه فهندژ شیراز

کُهن دژ یا دژ فَهندژ از نام های این یادمان باستانی است که به دژِ بندر نیز، نامدار است. این یادمان ملی از بازمانده های باستانی شهرستان شیراز است که در بلوار بوستان جای دارد.

با نگرش به وجود چاه سنگی وابسته (مربوط) به اواخر دورۀ هخامنشی بر روی دژ و گورهای صخره ای بدست آمده در آن که وابسته به دورۀ ساسانی است و سفال های پراکنده وابسته به دورۀ ساسانی و اسلامی، این دژ را یادمانی از دورۀ تاریخی می دانند که در زمان های گوناگونِ تاریخی از اواخر دورۀ هخامنشی، ساسانی و تا دورۀ اسلامی مورد بهره قرار گرفته است.

این دژ بر فراز کوهی اَفراشته به باغ دلگشا جای گرفته است. در شمال این کوه و فاصلۀ نزدیک 300 متری از آن، آرامگاه سعدی جای دارد. این دژ که افراشته به دشت شیراز ساخته شده، دارای تاسیساتی همانند چاه سنگی، باروی نگهبانی، گورهای صخره ای و بازمانده های ساختمانی است که بیشتر آن ها به اَنگیزۀ گذشت زمان و رسیدگی نکردن و عوامل طبیعی، ویرانه شده و یا در زیر خاک پنهان مانده است. دژ فهندژ دارای دو باروی نگهبانی از دورۀ ساسانی، یکی در بخش خاوری و دیگری در بخش باختری است. در میان این دو بارو، تاسیسات ساختمانی قرار گرفته است. یک چاه سنگی وابسته به زمان هخامنشی در سوی جنوبی این دژ ساخته شده که دارای 4 متر و هشتاد سانت درازا و 2 متر و نود سانت پهنا است. مصالح مورد بهره در ساخت این دژ در برگیرندۀ سنگ، آجر، ملات گچ نیم کوب و ساروج است.

دژ فهندژ از دید مِهرازی و ساخت با دژ دختر در بیشاپور کازرون و دژ دختر پیروز آباد قابل سنجش است که با بهره گیری از لاشه سنگ های آهکی با ملات فراوانِ گچ نیم کوب بومی (سازگار با شرایط اقلیمی منطقه) ساخته شده و سطح نمای بیرونی و درونی با بهره گیری از سنگ به نسبت ریخت آن، نماسازی شده است. سفال های در دسترس در این دژ، بیشتر از نمونۀ سفال های ساسانی و اسلامی است. هرچند که، سفال هایی هم دیده شده که قابل سنجش با نمونۀ یادمان تاریخی قصرابونصر در شیراز است و به دورۀ اواخر هخامنشی تاریخ گذاری شده است.

در گذشته این یادمان به نشان دژ، مورد بهره برداری بوده است. ولی هم اینک به حال خود رها شده است.

دژ فهندژ یا قلعه فهندژ در تاریخ 13 اَمُردادماه 1380 خورشیدی و با شمارۀ 4524 به ثبت ملی رسیده است و هرگونه دست اَندازی و یا دخالت در آن بر پایۀ قانون جرم بوده و تخلف به شمار می آید.

کشیدن جاده باریک برای گذر موتورسواران از روی بنای ملی که جای افسوس و اندوه دارد

تنها بخش های برجای مانده دیوار دفاعی قلعه فهندژ که نفس های آخرش را می کشد

ساخت اتاقکی برای مخزن و نگهداری آب در حریم درجه یک بنای ملی، تخلفی آشکار است و باید برچیده شود

پوشش گیاهی عرصۀ قلعه فهندژ که از سوی شهرداری و بدون استعلام آتش زده شده است تا آغاز به درختکاری کند!؟

شهرداری بدون استعلام از میراث فرهنگی، گودال های زیادی بر روی اثر ملی به بهانه درختکاری کنده است که تخلف به شمار می آید

برج ساسانی قلعه فهندژ شیراز که از همه سو، مورد حفاری های غیرمجاز قرار گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری دیده است

یادمان نیاکانی و ملی که به جایگاهی برای معتادان و ولگردان تبدیل شده است

انبوه حفاری های غیرمجاز از سوی سوداگران به بهانه های پوچ یافتن گنج، یادمان ملی را درآستانۀ نابودی کامل قرار داده است

اثرات برجای مانده از حفاری های غیرمجاز قاچاقچیان اموال تاریخی که به بنای ملی آسیب های بسیاری رسانده اند

چاه آب دستکند هخامنشی برای سیستم آبرسانی قلعه فهندژ از شاهکارهای مهندسی ایرانیان است

رد شدن لوله های آب از سوی شهرداری بر روی بنای ملی و تاریخی!؟

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان