تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
کارگاه مرمت آرامگاه خشیارشا در نقش رستم، یکی از کارگاه های فعال مرمتی است که از تابستان سال 1396 خورشیدی آغاز به کار کرده و هم چنان در حال فعالیت است. در تازه ترین اقدام های مرمتی، بیش از 13 نگارکَند (نقش برجسته) در این آرامگاه هخامنشی در قالب طرح مرمت اضطراری، مرمت شده اند.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان ، بخش بزرگی از نگارکَندهای آرامگاه خشیارشا (خشایارشاه نادرست است) در اثر ترک، رویش گیاهان، نهان شکفتگی، انقباض و انبساط و فشار درونی سنگ دچار ناهنجاری هایی از جمله، تکه تکه شدن، شکستگی و جدایش (خوردگی) شده است. از همین روی، کارگروه دفتر فنی مجموعۀ تاریخی – فرهنگی نامدار به نقش رستم، فعالیت های مرمتی بر روی نگارکَندها را با اولویت پرخطر آغاز کرده و بیش از 13 سنگ نگاره از جمله، پیکرۀ پادشاه، ماه، آتشدان، گوی بالدار (فرَوَهَر)، نیزه داران، پیکرۀ بزرگان و بلندپایگان جبهۀ خاوری (شرقی)، نقش های بابلی، هَراتی، خوزی و پارسی و ... را در قالب طرح مرمت اضطراری، مرمت کرده اند.
کارگاه مرمتی آرامگاه خشیارشا، همواره فعال است
سرپرست کارگاه مرمت محوطۀ باستانی نامدار به نقش رستم در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « در این مجموعۀ باستانی با یادگارهایی از دوره های ایلامی، هخامنشی، ساسانی و اسلامی رو به رو هستیم که پاسداری و نگهداری و حفاظت از آن ها از خویشکاری های (وظایف) ما است. در این محوطۀ تاریخی به گونۀ دوره ای بر روی یادمان ها نظارت و پایش (مانیتورینگ) انجام می گیرد. همچنین در آرامگاه خشیارشا، با رگه های انحلالی بسیار فراوانی رو به رو هستیم. ما در سال گذشته، توانستیم رگه ها را شناسایی کنیم. امسال نیز، جُستار مسدود کردن آن رگه ها را در دستور کار داریم که بتوانیم رطوبت ها را کم کرده و به حداقل رسانده و مرمت های نوین را آغاز کنیم».
مدیر داخلی مجموعۀ تاریخی – فرهنگی نامدار به نقش رستم در پاسخ به برطرف سازی و دفع آب هایی که از بالای کوه و بالای سر آرامگاه خشیارشا در زمان بارندگی ها رُخ می دهد، گفت : « ما رگه ها را شناسایی کرده و پاک سازی کرده ایم و موضوع مسدود کردن آن ها را دنبال می کنیم. از همین روی، آب ها را به سمت چپ و راست منحرف کرده و مانع سرازیر شدن آب ها به سمت پایین (آرامگاه) شده ایم. همچنین یک سری رگه هایی که درعمق صخره وجود دارد را به زودی مسدود خواهیم کرد.
از سویی، اگر ما بتوانیم رطوبت ها را از بالای کوه کنترل کرده، ورود آب و رطوبت ها به فضای درون آرامگاه و بخش گوردَخمه ها را هم به کم ترین اندازه برسانیم، پس از آن، می توانیم راه ورودی را مسدود کنیم. پس از این کارها با آسودگی می توان اقدام های مرمتی درون آرامگاه را نیز، آغاز کرد».
مصطفا رَخشنده خو در دنبالۀ سخانش دربارۀ مرمت نگارکَندهای تراشیده شده بر روی فضای بیرونی آرامگاه خشیارشا گفت : « در سال گذشته و در قالب طرح مرمت اضطراری بیش از 13 سنگ نگاره را مرمت کردیم. از جمله مرمت نگارکَندهای پادشاه، آتشدان، ماه، گوی بالدار (فرَوَهَر) و اورنگ بران و ... را به پایان رساندیم».
رخشَنده خو در بخش دیگری از سخنان خود افزود : « همچنین در برنامه های آینده، هنگامی که پژوهش ها و بررسی های ما در بخش های دیگر آرامگاه از جمله فضای درونی و گوردَخمه ها به پایان رسید، نتیجه های علمی آن را منتشر خواهیم کرد».
مدیر داخلی مجموعۀ تاریخی – فرهنگی نامدار به نقش رستم در پایان گفت : « کارگاه مرمت آرامگاه خشیارشا یکی از کارگاه های فعال مرمتی است که هم زمان با آغاز فعالیت های حفاظتی و مرمتی در نقش رستم از تابستان سال 1396 خورشیدی آغاز به کار کرده و هم چنان در حال فعالیت است و نمی توان تاریخ روشنی را برای پایان کار مرمت آن اعلام کرد. زیرا در کارهای مرمتی، کیفیت کار مهم است».
پروندۀ جهانی نقش رستم در حال آماده شدن است
فضل الله حبیبی، کارشناس باستان شناسی پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم دربارۀ اقدام های انجام شده در مجموعۀ باستانی نامدار به نقش رستم نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « کارهای انجام شده در این محوطۀ باستانی بیشتر با آرمان کامل شدن پروندۀ جهانی نقش رستم و پیوست (الحاق) آن به پروندۀ میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) صورت می گیرد. در همین راستا، ما همۀ داده ها و اطلاعات دورۀ ایلامی، هخامنشی و ساسانی مجموعه را گِردآوری کرده ایم.
همچنین محدودۀ حَریم نقش رستم که بسیار مهم و با اهمیت بوده و نقش به سزایی در زمینۀ حفاظت از این محوطۀ باستانی را دارد، پیگیری کرده و در حال انجام آن هستیم. از سویی، برخی از یادمان های تاریخی در نزدیکی و حریم محوطۀ نقش رستم جای دارد که برای آن ها تابلو شناسایی (معرفی) طراحی کرده ایم. زیرا این یادگارهای تاریخی و فرهنگی دارای ارزش و اهمیت فراوانی بوده و پاسداری و حفاظت از آن ها اَمری بایسته (ضروری) است و به نوعی هویت منطقه به شمار می آید. از جمله، اُستودان های نامدار به شاهزاده اسماعیل که در گذشته، گِرداگرد آن را نرده کشی کرده تا از گزند سودجویان در اَمان بماند».
اهمیت نقش رستم
نقش رستم یکی از مهم ترین و زیباترین مجموعه آثار باستانی سرزمین همیشه جاوید پارس است که یادگارهای برجسته ای را از دوران ایلامی، هخامنشی و ساسانی در خود نگه داشته است. در دل کوه نیز، آثار بسیار بزرگی کَنده اند که شهریاران هخامنشی در آن جا آرمیده اند. این آرامگاه ها از راست به چپ از آنِ خشیارشا، داریوش بزرگ (یکم)، اَردشیر یکم و داریوش دوم است.
با براُفتادن شاهنشاهی بزرگ ساسانیان، آرام آرام یادمان های باستانی ایران از جمله نقش رستم رو به خاموشی رفت و یا آگاهی ها دربارۀ آن ها کم و ناچیز شد و در دوران اسلامی رنگ اَفسانه گرفت.
اما با خواندن سنگ نبشته های پهلوی و میخی در اواخر سَدۀ هیجده و اوایل سدۀ نوزده میلادی تاریخ راستین این یادگارها روشن شد. همچنین کاوش های باستان شناسی در این محوطه در سال 1316 خورشیدی از سوی «اِریک اف اِشمیت» وابسته به مرکز مطالعات، تحقیقات شرق شناسی دانشگاه شیکاگو آغاز شد و پس از وی، به وسیلۀ دانشمندان ایرانی تا سال 1337 خورشیدی، دنباله یافت.
این منطقه از زمان های کهن به عنوان یکی از مهم ترین منطقه های وَرجاوَند (مقدس) مورد توجه بوده است. اَنگیزۀ اصلی آن، موقعیت با شکوه طبیعی آن جا است که کوه و آب و راه، در کنار هم جای گرفته اند و هرگاه این سه عامل کنار هم جمع بودند، جایگاه آن ها محترم و حتا وَرجاوند شمرده می شد. از همین روی، می توان پنداشت که این جا در زمان هخامنشیان به عنوان ارزشمندترین (معتبرترین) جایگاه مورد بهره بوده است و به اَنگیزۀ نگهداری آرامگاه شاهان تقدس هم داشته است.
پس از آن، ساسانیان که خود را جانشین هخامنشیان می دانستند، تقدس آن جا را ادامه داده اند و دژ استواری در آن جایگاه ساخته اند که نگارکَندهای بسیار مهمی از تاجگذاری، پیروزی و دیگر کارهای آن ها را دربرداشته و سنگ نبشته های (کتیبه ها) بسیار با اهمیتی هم در آن جا تراشیده و به جا گذارده اند. ( با اَندکی افزوده و ویرایش، جستاری از زنده یاد پروفسور شاپور شهبازی)
محوطۀ باستانی نامدار به نقش رستم در 5 کیلومتری میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) و در شمال شهر مَرودشت جای دارد.
آرامگاه خشیارشا که از سال 1396 خورشیدی به زیر مرمت رفته است
مرمتگران محوطه باستانی نقش رستم در حال مرمت بر روی آرامگاه خشیارشا هستند
کارهای مرمتی باید با دقت فراوان انجام شود و کیفیت کار در مرمت مهم است نه سرعت بالا
بخش های مرمت شده بال های نقش نامدار به فروهر
نقش آتشدان در آرامگاه خشیارشا، پیش از مرمت و پس از مرمت های انجام شده
نقش هایی که در آینده نیاز به مرمت دارند و در دستور کار است
بالای سر آرامگاه و در بخش سر کوه، که با ساخت ماهیچه هایی آب ها را به سمت چپ و راست منحرف کرده اند
*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان