اُستودان های کتیبه دار مَرودشت، استوار، ولی ناآرام

اُستودان های کتیبه دار مَرودشت، استوار، ولی ناآرام

اُستودان های کتیبه دار مَرودشت، استوار، ولی ناآرام تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا* در یکی از روستاهای شهر مَرودشت و بر سینۀ کوهی بلند، چند اُستودان نبشته دار وجود دارد که باید آن ها را دُردانۀ اُستودان های سرزمین پارس و حتا کشور به شمار آورد که همچنان استوار است، ولی در شرایط خوبی به سر نمی برند. به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، اُستودان ها از جمله یادگارهای تاریخی – فرهنگی کشور به شمار می آیند که از ارزش پژوهشی فراوانی برخوردار بوده و نزد باستان شناسان و کارشناسان جایگاه ویژه ای دارند. در سرزمین پارس که خاستگاه بُنیادین دودمان (سلسله) ساسانیان به شمار می آید، پَراکنش اُستودان ها و دَخمه های این دوره، بسیار فراوان است و بیشترین اُستودان های کشور را باید در پارس جاویدان جست و جو کرد. اما کهن شهر مَرودشت به اَنگیزۀ موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی و یکی از بُنیادین ترین قلمروهای شاهنشاهی هخامنشی و ساسانی و دیگرعوامل، دارای بیشترین اُستودان های سرزمین پارس است. با این همه، برخی از این آثار تاریخی – فرهنگی ارزشمند در شهر مَرودشت که دور از دسترس بوده و مسیری سخت گذر نیز، دارند از وضعیت حفاظتی و نگهداری خوبی برخوردار نیستند و گاهی مورد دست اَندازی (تعرض) سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی قرار گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری به آن ها وارد می آید که در واقع، بخشی از هویت و شناسنامۀ ملی ما خَدشه دار شده و آسیب می بیند. اُستودان های دورۀ ساسانی را برخی از پژوهشگران و باستان شناسان، جایگاه نگهداری استخوان مردگان می دانند که برای پرهیز از آلودگی چهار آخشیج (عنصر) آب، باد، خاک و آتش که از دید آیین مَزدایی (زرتشتی) وَرجاوَند به شمار می آید، در دل کوه و صخره ها و سنگ های بزرگ می تراشیدند و پس از انجام آیین های ویژه، استخوان ها را در آن گودی ها نگهداری می کردند. اما برخی دیگر از پژوهشگران بر این باور هستند که این اُستودان ها، جنبۀ نمادین و یادبود دارند. هرچند که، دیدگاه نخست شناخته شده تر و بی گمان درست تر است. منحصر به فردترین اُستودان کتیبه دار کشور اما اُستودان های سنگ نبشته داری بر سینۀ کوهی بلند و سِتَبر در یکی از روستاهای شهر مَرودشت، وجود دارد که در سرزمین پارس و به گمان فراوان در کشور نمونه ای ندارد. زیرا همۀ اُستودان های نبشته داری که می شناسیم، نبشته های آن ها در زیر اُستودان، کنار قاب، بالای سر و یا با فاصله ای نزدیک و چند سانتی متری و در کنار اُستودان ها قرار دارند. اما سنگ نبشته های پهلوی ساسانی این اُستودان ها با فاصله ای بیش از دو متری و در پایین و دامنۀ کوه تراشیده شده است. از همین روی، این اُستودان های نبشته دار را نسبت به دیگر نمونه های خود در سراسر سرزمین پارس و حتا کشور یگانه و بی مانند (منحصر به فرد) می کند. همچنین این اُستودان های نبشته دار جایگاه ویژه ای از دید پژوهش های تاریخی و باستان شناختی و تاریخ اجتماعی نزد کارشناسان اَمر دارد. هرچند که، از دید معنا و مفهوم سنگ نبشته ها با دیگر نمونه های خود حتا در منطقه، تفاوت چندانی ندارد، ولی جداسازی سنگ نبشته ها از اُستودان ها در نوع خود چشم گیر، زیبا و بی همتا است. از سویی، گِرداگرد دو تا از اُستودان ها دارای کادربندی و یا همان قاب برجسته ای است که زیبایی و گیرایی آن ها را دوچندان کرده است. یک زبان شناس : سنگ نبشته های گورها، ارزش بسیار فراوانی دارند یک کارشناسی اَرشد زبان های باستانی از دانشگاه شیراز دربارۀ سنگ نبشته های پهلوی ساسانی و ارزش و اهمیت آن ها به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « سنگ نبشته ها (کتیبه ها) در ردۀ آثار نوشتاری غیرکتابی به شمار می روند. این آثار تاریخی به اَنگیزۀ هم زمانی با دوران کاربرد زبان هایی که امروزه به سبب نبود وجود گویش بری که به آن ها سخن بگوید، صفت خاموش به آن ها اطلاق می گردد از ارزش والایی در گُسترۀ (حیطه) داده های تاریخی بهره مند هستند. سنگ نبشته ها بر پایۀ موضوع به دو دستۀ دولتی یا سلطنتی و خصوصی بخش بندی می شوند. سنگ نبشته های سنگ گور که موضوع مورد نظر این گفتار نیز، است در دستۀ سنگ نبشته های خصوصی می گنجند و محتوای کوتاه آن ها، یادآور باورهای دینی ایرانیان آن روزگار است. این محتوا از کاربرد واژگانی از جمله " انوشه روان " که یادآور جاودانگی است یا جملۀ نیایشی (دعایی) " بهشت بهر باد " بدین معنا که جایگاهش بهشت برین باشد یا به کار بردن گزارۀ (عبارت) " یزدان دوست " و نیز گزاره " برای روان خویش " به معنای برای آرامش روان خود، قابل درک و تفسیر است». بانو شهرزاد اَسدی در دنبالۀ سخنانش اَفزود : « از محتوای سنگ نبشته ها می توان پِی برد که برخی از آن ها به خواست و سفارش همان فرد درگذشته آماده و نگاشته شده و برخی دیگر به درخواست افرادی دیگر فراهم آمده اند. از دید بیان و شرح نیز، برخی سنگ نبشته ها گسترده تر و در برگیرندۀ سال، ماه و روز تنظیم، نام درگذشته، نسب خانوادگی و جمله های نیایشی هستند و برخی دیگر تنها به یادکرد نام فرد درگذشته بَسَنده کرده اند. شایان یاد است که سنگ نبشته های پهلوی ساسانی گورها کمابیش از آنِ اواخر دورۀ ساسانی و بیشتر سده های نخست دورۀ اسلامی بوده که نشانگر تداوم سنت گورسپاری (تدفین) و باورهای دینی ریشه دار پیشین است. از همین روی، سنگ نبشته های پهلوی ساسانی در اُستودان ها و دَخمه ها و در واقع، گورها از ارزش و اهمیت بسیار فراوانی برخوردارند. از سویی، از دیدگاه آیین ها، آداب و تاریخ اجتماعی مردم روزگار گذشته، قابل بررسی و پژوهش هستند. یادمان باشد که باید این یادگارهای ارزشمند گذشتگان را به بهترین روش و شیوه، نگهداری و پاسداری کنیم». اُستودان های کتیبه دار را بیشتر بشناسیم در سینۀ سِتبر کوهی بلند سه اُستودان در یک راستا با فاصله ای کمابیش 50 متر از یک دیگر قرار دارند. اُستودان شماره یک دارای دو نبشته به دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی است. سنگ نبشتۀ بزرگ تر در چهار دَبیره و دیگری دارای چند وات (حرف) است. فاصلۀ سنگ نبشته ها از اُستودان کمابیش دو متر و 50 سانتی متر است. این اُستودان دارای نقشی به شکل تاج در بالای خود است. در سمت خاور (شرق) اُستودان در فاصلۀ یک متری آن، سنگ نبشته ای ناتمام در یک دبیره وجود دارد. اُستودان شماره دو : این اُستودان در واقع، دارای دو اُستودان است که یکی از آن ها به نظر می رسد نیمه تمام رها شده باشد. این اُستودان ها دارای سه نبشتۀ پهلوی است. دو تا از نبشته ها در خاور اُستودان ها و یکی در سمت باختر (غرب) آن ها است. نبشته سمت چپ اُستودان ها در چهار دبیره و نبشته های سمت راست هر کدام در یک دبیره است. اُستودان خاوری دارای یک شکل هندسی تراشیده شده به گونۀ قاب است. در بالای اُستودان خاوری یک شیار به گونۀ کلاه نوک تیز کَنده شده که به گمان فراوان برای تغییر مسیر بوده که آب به درون اُستودان نریزد. اُستودان شماره سه : این اُستودان ها نیز، دارای دو اُستودان کنار یک دیگر است که شکل سوراخ درونی آن ها به شکل دایره است. این دو اُستودان دارای یک قاب چهارگوش که در بالای هر کدام از آن ها یک شکل تاج مانند قرار دارد و دارای یک نبشته به دبیره پهلوی ساسانی است که به وسیلۀ گذشت زمان و عوامل طبیعی کمابیش از میان رفته است. این سنگ نبشته دارای چهار دبیره عمودی است. این سنگ نبشته در یک متری خاور اُستودان ها قرار دارد. ویژگی اثر : این اُستودان ها همه دارای نقشی به شکل تاج در بالای خود است و دارای سنگ نبشته های فراوانی هستند. در پایین اُستودان ها و پیرامون آن، کَند و کاوهای غیرمجاز فراوانی از سوی افراد فرومایه و نابخرد انجام شده و آسیب هایی نیز، از سوی همین افراد به سنگ نبشته ها در گذشتۀ ناروشن زده شده است. همچنین این اثر تاریخی – فرهنگی در خطر ویرانی بر اثر عوامل طبیعی است. به این اَنگیزه که اُستودان ها و سنگ نبشته ها در منطقۀ حفاظت شده، قرار ندارند در دستخوش آسیب های انسانی و طبیعی قرار دارند و باید مورد حفاظت قرار گیرند. با نگرش به این که، اُستودان ها از دید یگان حفاظت دور است، در دستخوش خطر نابودی به وسیلۀ عوامل انسانی است. از همین روی، اقدام های حفاظتی در این خصوص اَمری ضروری به شمار می آید. پیشتر این اُستودان ها از سوی اِشمیت و هِرتسفِلد در بررسی های دشت مَرودشت مورد شناسایی قرار گرفته است. این اُستودان ها و سنگ نبشته ها در سال 1388 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است. برگردان یکی از سنگ نبشته ها در این گزارش تنها به اَنگیزۀ آگاهی رسانی و شناخت از متن سنگ نبشته ها، برگردان یکی از سنگ نبشته های پهلوی ساسانی آورده شده است. «این دَخمه از آنِ خرداد گُشنسپ پسر وهان آناهید (است)، بهشت برین بهر بواد/ باد». (کتاب کتیبه های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پسا ساسانی، سیروس نصرالله زاده) در پایان به اَنگیزۀ مسایل اَمنیتی و در خطر بودن این آثار از دادن نشانی پرهیز شده است. نگاره های زیر را که هفتۀ گذشته گرفته شده است، ببینید : اُستودان شماره یک و سنگ نبشته پهلوی آن سنگ نبشتۀ پهلوی ساسانی اُستودان شماره یک کتیبه تک خطی مربوط به اُستودان شماره یک اُستودان شماره یک و شکل قاب و نقش تاج مانند آن اُستودان شماره دو با سنگ نبشته های پایین آن اُستودان های شماره دو و شکل تزیینات آن ها سنگ نبشته های پهلوی اُستودان شماره دو اُستودان های شماره سه با سنگ نبشته پهلوی آن اُستودان های شماره سه و فرم تزیینات هندسی آن دهانه ای دیگر از اُستودان شماره سه دهانه یکی از اُستودان های شماره سه حفاری های غیرمجاز در پیرامون اثر ملی حفاری غیرمجاز در پایین اُستودان ها و عرصه اثر نیاکانی پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد* – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان 1399/07/4 بازدید : 951

تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

در یکی از روستاهای شهر مَرودشت و بر سینۀ کوهی بلند، چند اُستودان نبشته دار وجود دارد که باید آن ها را دُردانۀ اُستودان های سرزمین پارس و حتا کشور به شمار آورد که همچنان استوار است، ولی در شرایط خوبی به سر نمی برند.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، اُستودان ها از جمله یادگارهای تاریخی – فرهنگی کشور به شمار می آیند که از ارزش پژوهشی فراوانی برخوردار بوده و نزد باستان شناسان و کارشناسان جایگاه ویژه ای دارند. در سرزمین پارس که خاستگاه بُنیادین دودمان (سلسله) ساسانیان به شمار می آید، پَراکنش اُستودان ها و دَخمه های این دوره، بسیار فراوان است و بیشترین اُستودان های کشور را باید در پارس جاویدان جست و جو کرد. اما کهن شهر مَرودشت به اَنگیزۀ موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی و یکی از بُنیادین ترین قلمروهای شاهنشاهی هخامنشی و ساسانی و دیگرعوامل، دارای بیشترین اُستودان های سرزمین پارس است. با این همه، برخی از این آثار تاریخی – فرهنگی ارزشمند در شهر مَرودشت که دور از دسترس بوده و مسیری سخت گذر نیز، دارند از وضعیت حفاظتی و نگهداری خوبی برخوردار نیستند و گاهی مورد دست اَندازی (تعرض) سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی قرار گرفته و آسیب های برگشت ناپذیری به آن ها وارد می آید که در واقع، بخشی از هویت و شناسنامۀ ملی ما خَدشه دار شده و آسیب می بیند.

اُستودان های دورۀ ساسانی را برخی از پژوهشگران و باستان شناسان، جایگاه نگهداری استخوان مردگان می دانند که برای پرهیز از آلودگی چهار آخشیج (عنصر) آب، باد، خاک و آتش که از دید آیین مَزدایی (زرتشتی) وَرجاوَند به شمار می آید، در دل کوه و صخره ها و سنگ های بزرگ می تراشیدند و پس از انجام آیین های ویژه، استخوان ها را در آن گودی ها نگهداری می کردند. اما برخی دیگر از پژوهشگران بر این باور هستند که این اُستودان ها، جنبۀ نمادین و یادبود دارند. هرچند که، دیدگاه نخست شناخته شده تر و بی گمان درست تر است.

منحصر به فردترین اُستودان کتیبه دار کشور

اما اُستودان های سنگ نبشته داری بر سینۀ کوهی بلند و سِتَبر در یکی از روستاهای شهر مَرودشت، وجود دارد که در سرزمین پارس و به گمان فراوان در کشور نمونه ای ندارد. زیرا همۀ اُستودان های نبشته داری که می شناسیم، نبشته های آن ها در زیر اُستودان، کنار قاب، بالای سر و یا با فاصله ای نزدیک و چند سانتی متری و در کنار اُستودان ها قرار دارند. اما سنگ نبشته های پهلوی ساسانی این اُستودان ها با فاصله ای بیش از دو متری و در پایین و دامنۀ کوه تراشیده شده است. از همین روی، این اُستودان های نبشته دار را نسبت به دیگر نمونه های خود در سراسر سرزمین پارس و حتا کشور یگانه و بی مانند (منحصر به فرد) می کند. همچنین این اُستودان های نبشته دار جایگاه ویژه ای از دید پژوهش های تاریخی و باستان شناختی و تاریخ اجتماعی نزد کارشناسان اَمر دارد. هرچند که، از دید معنا و مفهوم سنگ نبشته ها با دیگر نمونه های خود حتا در منطقه، تفاوت چندانی ندارد، ولی جداسازی سنگ نبشته ها از اُستودان ها در نوع خود چشم گیر، زیبا و بی همتا است. از سویی، گِرداگرد دو تا از اُستودان ها دارای کادربندی و یا همان قاب برجسته ای است که زیبایی و گیرایی آن ها را دوچندان کرده است.

یک زبان شناس : سنگ نبشته های گورها، ارزش بسیار فراوانی دارند

یک کارشناسی اَرشد زبان های باستانی از دانشگاه شیراز دربارۀ سنگ نبشته های پهلوی ساسانی و ارزش و اهمیت آن ها به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « سنگ نبشته ها (کتیبه ها) در ردۀ آثار نوشتاری غیرکتابی به شمار می روند. این آثار تاریخی به اَنگیزۀ هم زمانی با دوران کاربرد زبان هایی که امروزه به سبب نبود وجود گویش بری که به آن ها سخن بگوید، صفت خاموش به آن ها اطلاق می گردد از ارزش والایی در گُسترۀ (حیطه) داده های تاریخی بهره مند هستند. سنگ نبشته ها بر پایۀ موضوع به دو دستۀ دولتی یا سلطنتی و خصوصی بخش بندی می شوند. سنگ نبشته های سنگ گور که موضوع مورد نظر این گفتار نیز، است در دستۀ سنگ نبشته های خصوصی می گنجند و محتوای کوتاه آن ها، یادآور باورهای دینی ایرانیان آن روزگار است.

این محتوا از کاربرد واژگانی از جمله " انوشه روان " که یادآور جاودانگی است یا جملۀ نیایشی (دعایی) " بهشت بهر باد " بدین معنا که جایگاهش بهشت برین باشد یا به کار بردن گزارۀ (عبارت) " یزدان دوست " و نیز گزاره " برای روان خویش " به معنای برای آرامش روان خود، قابل درک و تفسیر است».

بانو شهرزاد اَسدی در دنبالۀ سخنانش اَفزود : « از محتوای سنگ نبشته ها می توان پِی برد که برخی از آن ها به خواست و سفارش همان فرد درگذشته آماده و نگاشته شده و برخی دیگر به درخواست افرادی دیگر فراهم آمده اند.

از دید بیان و شرح نیز، برخی سنگ نبشته ها گسترده تر و در برگیرندۀ سال، ماه و روز تنظیم، نام درگذشته، نسب خانوادگی و جمله های نیایشی هستند و برخی دیگر تنها به یادکرد نام فرد درگذشته بَسَنده کرده اند.

شایان یاد است که سنگ نبشته های پهلوی ساسانی گورها کمابیش از آنِ اواخر دورۀ ساسانی و بیشتر سده های نخست دورۀ اسلامی بوده که نشانگر تداوم سنت گورسپاری (تدفین) و باورهای دینی ریشه دار پیشین است. از همین روی، سنگ نبشته های پهلوی ساسانی در اُستودان ها و دَخمه ها و در واقع، گورها از ارزش و اهمیت بسیار فراوانی برخوردارند. از سویی، از دیدگاه آیین ها، آداب و تاریخ اجتماعی مردم روزگار گذشته، قابل بررسی و پژوهش هستند. یادمان باشد که باید این یادگارهای ارزشمند گذشتگان را به بهترین روش و شیوه، نگهداری و پاسداری کنیم».

اُستودان های کتیبه دار را بیشتر بشناسیم

در سینۀ سِتبر کوهی بلند سه اُستودان در یک راستا با فاصله ای کمابیش 50 متر از یک دیگر قرار دارند. اُستودان شماره یک دارای دو نبشته به دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی است. سنگ نبشتۀ بزرگ تر در چهار دَبیره و دیگری دارای چند وات (حرف) است. فاصلۀ سنگ نبشته ها از اُستودان کمابیش دو متر و 50 سانتی متر است. این اُستودان دارای نقشی به شکل تاج در بالای خود است. در سمت خاور (شرق) اُستودان در فاصلۀ یک متری آن، سنگ نبشته ای ناتمام در یک دبیره وجود دارد.

اُستودان شماره دو : این اُستودان در واقع، دارای دو اُستودان است که یکی از آن ها به نظر می رسد نیمه تمام رها شده باشد. این اُستودان ها دارای سه نبشتۀ پهلوی است. دو تا از نبشته ها در خاور اُستودان ها و یکی در سمت باختر (غرب) آن ها است. نبشته سمت چپ اُستودان ها در چهار دبیره و نبشته های سمت راست هر کدام در یک دبیره است. اُستودان خاوری دارای یک شکل هندسی تراشیده شده به گونۀ قاب است. در بالای اُستودان خاوری یک شیار به گونۀ کلاه نوک تیز کَنده شده که به گمان فراوان برای تغییر مسیر بوده که آب به درون اُستودان نریزد.

اُستودان شماره سه : این اُستودان ها نیز، دارای دو اُستودان کنار یک دیگر است که شکل سوراخ درونی آن ها به شکل دایره است. این دو اُستودان دارای یک قاب چهارگوش که در بالای هر کدام از آن ها یک شکل تاج مانند قرار دارد و دارای یک نبشته به دبیره پهلوی ساسانی است که به وسیلۀ گذشت زمان و عوامل طبیعی کمابیش از میان رفته است. این سنگ نبشته دارای چهار دبیره عمودی است. این سنگ نبشته در یک متری خاور اُستودان ها قرار دارد.

ویژگی اثر : این اُستودان ها همه دارای نقشی به شکل تاج در بالای خود است و دارای سنگ نبشته های فراوانی هستند.

در پایین اُستودان ها و پیرامون آن، کَند و کاوهای غیرمجاز فراوانی از سوی افراد فرومایه و نابخرد انجام شده و آسیب هایی نیز، از سوی همین افراد به سنگ نبشته ها در گذشتۀ ناروشن زده شده است. همچنین این اثر تاریخی – فرهنگی در خطر ویرانی بر اثر عوامل طبیعی است.

به این اَنگیزه که اُستودان ها و سنگ نبشته ها در منطقۀ حفاظت شده، قرار ندارند در دستخوش آسیب های انسانی و طبیعی قرار دارند و باید مورد حفاظت قرار گیرند.

با نگرش به این که، اُستودان ها از دید یگان حفاظت دور است، در دستخوش خطر نابودی به وسیلۀ عوامل انسانی است. از همین روی، اقدام های حفاظتی در این خصوص اَمری ضروری به شمار می آید.

پیشتر این اُستودان ها از سوی اِشمیت و هِرتسفِلد در بررسی های دشت مَرودشت مورد شناسایی قرار گرفته است. این اُستودان ها و سنگ نبشته ها در سال 1388 خورشیدی به ثبت ملی رسیده است.

برگردان یکی از سنگ نبشته ها

در این گزارش تنها به اَنگیزۀ آگاهی رسانی و شناخت از متن سنگ نبشته ها، برگردان یکی از سنگ نبشته های پهلوی ساسانی آورده شده است. «این دَخمه از آنِ خرداد گُشنسپ پسر وهان آناهید (است)، بهشت برین بهر بواد/ باد». (کتاب کتیبه های خصوصی فارسی میانه ساسانی و پسا ساسانی، سیروس نصرالله زاده)

در پایان به اَنگیزۀ مسایل اَمنیتی و در خطر بودن این آثار از دادن نشانی پرهیز شده است.

نگاره های زیر را که هفتۀ گذشته گرفته شده است، ببینید :

اُستودان شماره یک و سنگ نبشته پهلوی آن