تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه گردشگری – سیاوُش آریا*
گنج خانه یا همان موزه به جایی ویژه که در آن مجموعه ای از آثار باستانی و صنعتی و اشیای با ارزش را در فراروی نمایش می گذارند، گفته می شود. همچنین موزه ها جایی برای آموختن و ارتباط با گذشتۀ بشر است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شورای بین المللی موزه که زیر نظر سازمان یونسکو کوشش (فعالیت) می کند، در بند سه و چهار اساس نامه خود، گنج خانه (موزه) را این گونه تعریف کرده است : گنج خانه، موسسه ای است دایمی و بدون آرمان (هدف) مادی که درهای آن به روی همگان باز است و در خدمت هازمان (جامعه) و پیشرفت آن کوشش می کند. آرمان گنج خانه ها، پژوهش در آثار و شواهد به جای مانده انسان و زیستگاه او، گردآوری آثار، نگهداری و بهره وری مینُوی (معنوی) و پدیداری ارتباط میان این آثار، به ویژه به نمایش گذاردن آن ها به منظور بررسی و بهره وَری مینُوی است. نخستین گنج خانه با مجموعه های خصوصی افراد توانمند، خانواده ها و موسسه های هنری آغاز شد که در برگیرندۀ اشیاء طبیعی و نایاب می شد. در ایران ساخت نخستین گنج خانه را به ناصرالدین شاه قاجار و پس از بازگشت وی از سفر اروپا، به او نسبت داده اند.
در شهر باستانی بیشاپور کازرون، امروزه گنج خانه ای وجود دارد که کارشناسان از آن با نام تنها گنج خانۀ ساسانی جنوب کشور یاد می کنند که در آن اشیای به دست آمده از کاوش های باستان شناختی بیشاپور و برخی از آثار به دست آمده از پیرامون کازرون جای گرفته است. اما آن اندازه این گنج خانه ناشناخته مانده است که بیشتر کسانی که از محوطۀ باستانی بیشاپور دیدن می کنند، از وجود چنین گنج خانه ای نا آگاه هستند! بی گمان یکی از انگیزه های ناشناخته ماندن این گنج خانه، تبلیغ های تاثیرگذار و چاپ بروشور است. اما تا کنون بروشوری جداگانه برای شناسایی (معرفی) این گنج خانه چاپ نشده و بایسته (ضروری) است در این راستا کاری انجام شود.
موزه ساسانی بیشاپور
با نگرش به ارزش شهر بیشاپور به عنوان شهری ساسانی که در دورۀ اسلامی نیز از آن بهره برده شده است و ماندگاری (تداوم) بلند مدت آن و همچنین دنبالۀ کاوش های باستان شناختی این محوطه، برای شناسایی و جذب سهم گردشگری آن، نیاز به گنج خانه ای زیبنده در محوطۀ بیشاپور احساس شد که درکنار معرفی دوره های استقراری شهر از دید طراحی فضای درونی گنج خانه، سیستم های حفاظت فیزیکی و الکترونیکی و آموزش همگانی بازدیدکنندگان نیز، دارای رسته ای (رتبه) درخُور این مجموعه باشد. از همین روی در طرح توسعه، پس از ویرانی ساختمان پیشین گنج خانه با طراحی دوبارۀ ساختمان و در نظر گرفتن واپسین استانداردهای موجود، کار ساخت گنج خانه آغاز و در سال 1388 با پایان یافتن اجرای عملیاتی ساختمان و جاگذاری اشیای قابل نمایش، گشایش یافت. این گنج خانه در اندازۀ 700 مترمربع بوده و در برگیرندۀ کتاب خانه، سالن نمایش، کارگاه مرمت و خزانه است. در همین راستا مهدی فرجی، باستان شناس کازرونی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « انسان ها از دیرباز و شاید بتوان گفت از آغاز پیدایش مردمان بر روی این کره خاکی، مجموعه سازی یا گردآوری اشیای طبیعی برای آراستن خود به گونۀ سرشتی (فطری) را همراه خود داشته اند. در سدۀ چهارم و آغاز سدۀ سوم پیش از زایش عیسا، «بطلمیوس» سردار الکساندر مقدونی در شهر اِسکندریه در کاخ خود دانشگاهی بزرگ همراه با رَصدخانه و باغ گیاهان و جانوران بنیاد نهاد که این کار پس از او دنبال نشد. اما کهن ترین گنج خانۀ ایران گنج خانۀ همایونی است که به فرمان ناصرالدین شاه قاجار در کاخ گلستان پدیدار شد و در برگیرندۀ گنجینۀ جواهرهای شاهانه (سلطنتی) و پیشکش های فرنگی بود. برای نخستین بار گنج خانه به چَم (معنای) همگانی آن، از سوی مرتضا قلی خان هدایت نامدار به صنیع الدوله پیشنهاد شد که هرگز به سرانجام نرسید. در سال 1295 خیامی هم زمان با بنیاد وزارت معارف و صنایع مستظرفه، نخستین گنج خانه به نام گنج خانۀ ملی در یکی از اتاق های مدرسه دارالفنون با کوشش مرتضا قلی خان ممتازالملک پدید آمد که سپس تر به کاخ مسعودیه جا به جا شد. در دنبالۀ این روَند بود که پیشرفت و ساخت گنج خانه های دیگر در شهرهای گوناگون ایران بنیاد نهاده شد».
این کارشناس باستان شناسی پایگاه میراث فرهنگی «آیاپیر» ایذه در دنبالۀ سخنانش افزود : « شهر تاریخی بیشاپور خود به عنوان گنجینه ای غیرقابل انکار، همچون نگین درخشانی بر پیشانی استان پارس (فارس) می درخشد. کاوش های پروفسور «ژرژ سال» و «رومن گیرشمن» و سپس تر علی اکبرسرافراز ارزش این شهر را بیش از پیش نمایان کرد که سند شهر منسوب به «اُپسای دبیر یا آپاسای» بیانگر چنین بزرگی و شکوهی است. و خود به تنهایی توانایی (قابلیت) ثبت در سیاهۀ (فهرست) جهانی یونسکو را دارا است. گیرشمن در درازای کاوش های خود ساختمانی با بهره از کاراسته های (مصالح) بوم آورد در بیشاپور برای اِسکان پدید آورد که سراسر با روح شهر تاریخی بیشاپور سازگار بود. ساختمانی که توانایی تبدیل به گنج خانه ای زیرعنوان گنج خانۀ اسناد کاوش در بیشاپور به دست فرانسوی ها را در آینده داشت، ولی ویران و ساختمان کنونی جایگزین آن شد! به هر روی گنج خانۀ بیشاپور یکی از مهم ترین گنج خانه ها و تنها گنج خانۀ ساسانی در استان پارس است».
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، هم اینک با دگرگونی هوا و فصل گردشگری در بخش های گرمسیری کشور همچون کازرون، گنج خانۀ بیشاپور پذیرای گردشگران است. همچنین باید برنامۀ سفر را به گونه ای هماهنگ و تنظیم کرد که یک روز را در بیشاپور، گنج خانۀ آن، تنگ چوگان و اگر بتوان اِشکفت (غار) شاهپور که همگی در کنار یک دیگر هستند، گذراند و از آن بهرۀ فراوانی برد.
شهر تاریخی بیشاپور در 23 کیلومتری کازرون جای گرفته است و یکی از بزرگ ترین شهرهای ساسانی ایران در زمان آبادانی خود بوده است.
نگاره های زیر در چند مرحله گرفته شده و امکان جابه جایی اشیای تاریخی و فرهنگی این گنج خانه وجود دارد. در زیر آن ها را ببینید :
موزه ساسانی بیشاپور کازرون
تاج سردیس گچی - ساسانی
سردیس گچی ساسانی - بیشاپور
بخشی از صورت انسان در کنار گل نیلوفر آبی و صلیب شکسته-گچبری دیواره ها و تاقچه ها- بیشاپور
جان پناه گچی- تزیینات کنگره دار دیوارها- ساسانی - بیشاپور
سردیس پادشاه ساسانی، به گمان بسیار شاهپوریکم - بیشاپور
درپوش استودان کتیبه دار- ساسانی
خرما - ساسانی، به دست آمده از کاوش های تل قلعه سیف آباد کازرون
سکه های ساسانی و اسلامی - بیشاپور
سنگ گور کتیبه دار ساسانی
ظرف پایه دار مسی- ساسانی- کشف شده از تل قلعه سیف آباد
گچبری های تزیینی - ساسانی - کازرون
نگاره مرد ساسانی بَرسم به دست در دیواره کاخ منسوب به والرین. بیشاپور
سوار ساسانی- کشف بیشاپور- موزه رو باز محوطه
*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان