تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

محوطۀ اورارتویی نامدار به «اسماعیل آقا» در استان آذربایجان غربی در گوشه ای به حال خود رها و فراموش شده است. ادارۀ برق نیز با اَفراشتن دکل های برق به این محوطۀ ارزشمند باستانی تعرض کرده و قانون های میراث فرهنگی را زیر پا گذاشته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یادگار اورارتوها در نزدیکی ارومیه روزگار بدی را سپری می کند و با چالش های فراوانی رو به رو است. کَند و کاوهای غیرمجاز قاچاقچیان اَموال فرهنگی به انگیزۀ پوچ یافتن گنج می رود تا مهمان همیشگی یادمان های تاریخی و به ویژه باستانی شود!؟ نابخردان فرومایه در جای جای محوطۀ باستانی نامدار به «اسماعیل آقا» کَند و کاوهای غیرمجاز انجام داده و به لایه های باستان شناسانۀ این یادمان ارزشمند و بی همتا آسیب رسانده اند. گذر هر روزۀ گوسپندان از روی یادگار اورارتوها از دیگر چالش های پیش روی این محوطۀ باستانی است. اَفراشتن دکل های برق بر روی یادمان باستانی «اسماعیل آقا»، افزون بر خدشه دار شدن چشم انداز این یادگار ارزشمند، سرپیچی (تخلف) از قانون های میراث فرهنگی به شمار می آید که بی گمان بدون درخواست آگاهی (استعلام) از سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان غربی برپا شده است. اما شاید بدترین چالش پیش روی یادگار اورارتوها، ساخت سد و گودبرداری در پایین دست این محوطۀ باستانی باشد که افزون بر پیامدهای ناگوار زیست بومی که سال های سال است در ساخت بی رَویه و بدون هدف سدها دنبال شده و به فریادهای دلسوزان و کارشناسان زیست بوم نیز، هیچ اَرجی نهاده نمی شود، انگیزۀ نابودی آثار پیرامون آن در آینده ای نه چندان دور خواهد شد. همچنین انبوه زباله ها بر روی یادگار اورارتوها و درون گوردخمۀ صخره ای آن، دل هر دوست دار تاریخ و میراث ایرانی را به درد می آورد. و باید شکستگی و یادگاری نویسی ها را در درون این گوردخمۀ زیبا و ارزشمند را هم به آن افزود. همۀ این نابسامانی ها و دست اندازی ها در حالی روی می دهد که تا کنون هیچ کاوش باستان شناختی هدفمندی در این محوطه انجام نشده و آگاهی های ما نیز از آن بسیار اندک و ناچیز است. و همین موضوع پاسداری و حفاظت بیش از پیش یادگار اورارتوها را اَمری باسته (ضروری) به شمار می آورد که باید نهادها و اُرگان های دولتی با همکاری و همراهی سازمان میراث فرهنگی به آن نگرش بیشتری داشته باشند تا با حفظ همین برجای مانده ها بتوان در آینده با بررسی و پژوهش و کاوش های باستان شناختی به پرسش های پیش رو پاسخ داد.

نگاهی به محوطۀ اورارتویی «اسماعیل آقا»

دژ اسماعيل آقا، يكی از آثار مهم دورۀ اورارتويی در باختر (غرب) درياچۀ اروميه است كه به همراه ديگر آثار پيرامونی آن از دورۀ پارينه سنگی تا دورۀ اسلامی و در برگیرندۀ اِشکَفت (غار)، دژها، دروازه‌های ورودی، محوطه مسكونی، دیوارهای دفاعی و گوردخمه‌های صخره‌ای است که در ردۀ محوطه‌های برجستۀ باستانی منطقه اروميه به شمار می آید. ساخت و سازهای نظامی در اوایل دهۀ 60 و هم زمان با جنگ ایران و عراق و کَند و کاوهای غير مجاز قاچاقچيان، آسیب های جدی در محوطه پدید آورده است. مهم تر از آن، با ساخت سدی سِترگ بر روی رودخانۀ «نازلو»، این آثار در معرض خطر نابودی جای گرفته است.

موقعيت ویژۀ جغرافيايی شمال باختركشور و به ويژه استان آذربايجان غربی در روزگار باستان، به عنوان جايگاه برخورد (تلاقی) فرهنگ های مهم گذشته، انگیزۀ نگرش بیشتر پژوهشگران و باستان شناسان به اين بخش از كشور شده است. از همین روی است كه «لویی واندِنبِرگ» به درستی از اين استان به عنوان چهارراهی برای رفت و آمد ملت ها و بازرگانی نام برده است. يكی از محوطه های مهمی كه در سال 1976میلادی مورد شناسايی و بررسی «ولفرام کلایس» آلمانی جای گرفت، محوطه باستانی اسماعيل آقا در 26 کیلومتری شمال باختر اروميه بود. افزون بر آثار باستانی روی محوطه كه بیشتر به دورۀ اورارتو وابستگی (تعلق) دارد، در دامنۀ (حاشيه) آن نيز آثار ارزشمندی از دوران میانی پارينه سنگی نو (نزدیک 60 هزارسال پیش) تا دوران اسلامی به چشم می خورد . ساخت سد بزرگ «نازلو» در دامنۀ اين آثار و خطر آسیب و نابودی هميشگی آن ها، از مهم ترین چالش های پیش روی این منطقه است.

انگیزۀ نام گذاری (وجه تسمیه)

نام محوطه برگرفته از نام فَرنشین (ریيس) و بزرگ تیرۀ شكاک، اسماعيل آقا (سمكو يا سميتكو) است كه در بازۀ (فاصله) سال های 1309 ـ 1290 خورشیدی، يعنی اواخر دورۀ قاجار و اوايل فرمانروایی رضاشاه، فرمانروای بخش پهناوری از آذربايجان بود و اين محوطه یکی از مركز فعاليت های سياسی اسماعيل آقا در برابر دولت وقت به شمار می رفت. گويا وی از اين محوطه به عنوان آسایش گاه (استراحت گاه) تابستانی نيز بهره می برده و از همین روی به اين نام آوازه (اشتهار) يافته است.

دربارۀ کاربری محوطۀ باستانی «اسماعیل آقا»، حمید خطیب شهیدی، باستان شناس و پژوهشگر دورۀ اورارتوها به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « آگاهی های ما از این یادمان بسیار ناچیز بوده و چیز ویژه ای تا کنون دربارۀ آن چاپ نشده است. پیش از سال 57 بررسی هایی از سوی ایتالیایی ها انجام شده که تنها در حد گمانه زنی بوده است. و بیشتر دربارۀ موقعیت مکانی آن پژوهش شده و «کلایس» هم نقشه ای از آن را چاپ کرده است. این محوطه یک پادگان نظامی در روزگار باستانی بوده است. به گونۀ کلی اورارتوها یک دولت نظامی بوده اند و همۀ استقرارگاه های آنان جنبۀ نظامی داشته است که محوطۀ اسماعیل آقا هم یکی از استقرارگاه های نظامی مهم و بزرگ آن ها بوده که دو منطقۀ مهم سواحل باختری دریاچه ارومیه را با سواحل خاوری دریاچه وان ترکیه به هم متصل می کرده و در اصل در این گذر جای گرفته است».

دکترخطیب شهیدی در پاسخ به این پرسش که آیا می توان برای این محوطه، کاربری آیینی با نگرش به بودن گوردخمه ها در آن،  قایل بود، گفت : « نه ما نمی توانیم چنین کاربری را برای این محوطه پیشنهاد دهیم. زیرا این جا همانند بسطام بزرگ نبوده که بتوانیم آن را شهر بپنداریم و تنها پادگان نظامی بوده است. گوردخمه ها نیز از آنِ شخصیت های برجسته ای بوده و در پیوند با مردم عادی نیست. آگاهی های ما بسیار کم است و تا کنون هیچ کاوش باستان شناختی بر روی آن انجام نشده است که بتوانیم دربارۀ آن سخنی به میان آوریم. ما حتا نام باستانی این محوطه را هم نمی دانیم که چه بوده است. همچنین این محوطه بسیار آسیب دیده و از آن چیزی برجای نمانده است. و همین اندک برجای مانده را نیز به درستی از آن محافظت نکرده و دو تا دکل برق را بر روی خود محوطۀ باستانی آن برپا کرده ایم!».

این استاد دانشگاه دربارۀ تراش های سنگی که همانندی بسیاری با پله دارد نیز افزود : « ما در همۀ محوطه های اورارتویی از این تراش ها داریم. برخی از آن ها کاربری پله دارد که آشکار است، ولی یک سری از آن ها به اصطلاح برای برداشت سنگ از پایۀ دیواره ها بوده است. زیرا دیواره ها بر بالای صخره ها جای داشته و باید برای دستیابی به آن ها صخره ها را تراش می دادند. همچنین ویژگی ضد زمین لرزه داشته است. پس نمی توانیم آن ها را به معنای حقیقی پله به شمار آوریم. به هر روی تا هنگامی که این محوطه درست و هدفمند کاوش نشود، نمی توانیم دربارۀ آن چیزی بگوییم. و آگاهی های ما اندک و پراکنده است».

دربارۀ چالش های پیش روی محوطه اسماعیل آقا و ساخت سد به سراغ مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی رفتیم. جلیل جباری در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « هم اینک عملیات ساخت سد به انگیزۀ برنامه های مصوب ستاد زنده سازی (احیای) دریاچه ارومیه، متوقف شده است. تازه اگر هم این سد به مرحلۀ اجرا می رسید، هیچ آسیبی به محوطۀ اسماعیل آقا نمی زد! زیرا سد در پایین دست این محوطۀ باستانی جای گرفته است».

مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان غربی در پاسخ به این پرسش که این سد در بازدید میدانی ما فعال بوده و در حال گسترش است، گفت : « تا آن جایی که به میراث فرهنگی مربوط بوده، ما اقدام کرده ایم و باید وزارت نیرو پاسخ گو باشد! از سویی، همان گونه که گفتم ساخت سد آسیبی را به این محوطه نمی رساند».

جباری دربارۀ کَند و کاوهای غیرمجاز در این محوطۀ اورارتویی نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « شوربختانه (متاسفانه) ما چنین چالش هایی را در همه جای کشور و در پیرامون یادمان های تاریخی داریم و کوشش ما بر این است که از گسترش آن ها پیشگیری کنیم. قاچاقچیان اَموال فرهنگی به بهانه های نادرست یافتن گنج به این یادگارهای گذشتگان دستبُرد زده و به آن ها آسیب می رسانند. با این همه ما در حد توان خود با آن ها مبارزه می کنیم».

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، محوطۀ باستانی اسماعیل آقا نیازمند نگرش بیشتر مدیران و سرپرستان (مسوولان) شهری و استانی است و بایسته است تا اقدامات حفاظتی بهتری در آن انجام گیرد. این یادگار اورارتوها با شمارۀ 23490 در تاریخ 25 آبان ماه 1387 به ثبت ملی رسیده است.

نصب دکل برق بر روی محوطه اورارتویی!؟


محوطه باستانی اسماعیل آقا که از بالای آن به خوبی سدسازی دیده می شود

سد سازی و گودبرداری در پایین محوطه باستانی اسماعیل آقا


بخشی از سد که ساخته شده و باعث ویرانی زیست بوم در آینده شده و خشکسالی ها را رقم خواهد زد

حفاری های غیرمجاز


تراش های سنگی پله ای شکل از دستاوردهای  معماری اورارتوها است

جای لاستیک خودرو آتش زده شده بر روی یادمان باستانی

خاکستر آتش ولگردان بر روی محوطه باستانی

سازه های آجری که در دوره قاجاریه بر روی بنای اورارتویی ساخته شده است

گورستان مردم روستا در پایین تپه ای که بنای اورارتویی بر روی آن ساخته شده بوده است

مدفوع گوسپندان، نشان از گذر هر روزه آنان از روی محوطه باستانی است

درخت کهنسال و زیبایی که بر روی محوطه باستانی روییده ، صحنه زیبایی را برجای گذاشته است

یکی از گوردخمه های اورارتویی محوطه باستانی اسماعیل آقا



تنها راه ورود به گوردخمه که ورود به آن بسیار سخت و دشوار است

اتاقک درون گوردخمه اورارتویی

شکستگی و آسیب های درون اتاقک گوردخمه

یادگاری نویسی ها درون اتاقک گوردخمه جای شگفتی دارد؟

حفاری های غیرمجاز درون گوردخمه، نشان از نبود نظارت مدیران فرهنگی است

زباله هایی که درون گوردخمه ریخته و رها شده است و جای افسوس دارد

دهانه گوردخمه از درون اتاقک
 

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان