تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

چند سالی است که گرمابه های تاریخی و قدیمی با تغییر کاربری به رستوران سنتی، چای سرا و گنج خانۀ مردم شناسی و ... تبدیل شده اند. در این میان با نگرش به نوع تغییر کاربری، گاهی بازسازی و بِهسازی هایی که با نام بازآرایی (مرمت) بر روی آن ها انجام می گیرد، مایۀ آسیب رسانی به سازه می شود.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یادمان های تاریخی، دستاورد دسترنج نیاکان پاک نهاد ما بوده که از فراز و نَشیب های فراوان روزگار به سلامت گذر کرده و به عنوان میراثی ماندگار به دست ما رسیده است. از همین روی سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی به عنوان سرپرست (متولی) بُنیادین این یادگارها، آنان را به ثبت ملی می رساند تا در برگیرندۀ قانون های حفاظتی شده و بتواند به درستی از آن ها پاسداری و نگاه بانی کند. زمانی که یک اثر تاریخی یا فرهنگی به ثبت ملی می رسد، به این معنا است که از آنِ همۀ مردم کشور است و تنها از سوی دولت، نگهداری و پاسداری از آن اثر به سازمان میراث فرهنگی سپرده شده است. با این تعریف روشن است که سازمان میراث فرهنگی باید در تصمیم گیری های کَلان و مهم از دیدگاه کارشناسان بیرون از سازمان و نه دولتی و نمایندۀ مردم که همان کُنشگران (فعالان) میراث فرهنگی و دانشگاهیان هستند، بهره ببرد. اما سازمان میراث فرهنگی با همکاری صندوق حفظ و احیاء و توسعه، چندی است که بدون بهره گیری از دیدگاه کارشناسان و کُنشگران آغاز به واگذاری خانه ها و سازه های تاریخی همانند کاروان سراها و گرمابه ها کرده و با سپردن آن ها به سرمایه گذاران و بخش خصوصی به اصطلاح در پِی حفظ آنان برآمده است. با این همه، این رویکرد سازمان میراث فرهنگی همواره با خُرده گیری های (انتقادات) فراوان و اعتراض های دلسوزان و کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی همراه بوده است. هر چند در پایان این خُرده گیری ها نتیجه ای نداشته و میراث فرهنگی بدون در نظر گرفتن دیدگاه ها و پیشنهادهای کارشناسان، راه خود را دنبال کرده است! تجربه در کشور ما نشان داده است که سرمایه گذار و بخش خصوصی هیچ رویکرد فرهنگی به یادمان های تاریخی نداشته و تنها در پِی سودآوری خود بوده است و حتا گاهی به این یادگارهای ملی نیز آسیب رسانده است و این موضوع تا آن جا پیش رفته است که میراث فرهنگی را وادار کرده که آن خانه یا اثر تاریخی را به سختی پس بگیرد. نمونه ای که به تازگی از این مورد سراغ داریم و بازتاب فراوانی هم در رسانه ها داشته است، کاروان سرای تاریخی «گبرآباد» در قَمصر کاشان بوده است که پس از دو بار واگذاری به سرمایه گذار و آسیب رسانی به این یادمان ملی، صندوق حفظ و احیاء آن را پس گرفته است. با این همه، چُنین تجربه های تلخی، انگیزه ای نشده که میراث فرهنگی و صندوق حفظ و احیای سازمان از آن پند گرفته و در اندیشۀ راه کاری دیگر برآیند. ازسویی، به دیدگاه کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی، بیشتر تغییر کاربری های خانه ها و یادمان های ملی، ناهمخوان و ناسازگار با هویت و روح و بُنیاد اثر است. برای نمونه می توان از تغییر کاربری هایی همانند رستوران، کبابی، چای سرا و غیره نام برد. گفتمان دیگر در روش واگذاری این یادمان های ملی است. این که اثری تاریخی را به هرکسی که سرمایه گذار بوده و هیچ دید فرهنگی نداشته باشد و تنها در اندیشۀ سودآوری است، واگذار کنیم کاری نادرست و نابخردانه (غیر عاقلانه) است و باید راه کاری فراهم آید که این یادگارها به افرادی سپرده شود که دلسوز بوده و به درستی از آن ها نگهداری و پاسداری کنند. هر چند نگارنده باورمند است یک اثر ملی وابسته به همۀ مردم است و مردم باید از آن بازدید کنند و اساس واگذاری یادمان ها درکل نادرست است و میراث فرهنگی و دولت خویشکاری (وظیفه) دارند به درستی از آن ها حفاظت و نگهداری کنند ...

اما گرمابه تاریخی یا همان حمام شهرستان نیاسَر کاشان با تغییر کاربری به گنج خانۀ (موزه) مردم شناسی تبدیل و به بخش خصوصی سپرده شده است. این گرمابه تاریخی که دیرینگی صفوی دارد و بیش از 400 سال از ساخت آن می گذرد از سوی پیمانکار و بخش خصوصی (سرمایه گذار) مورد بازآرایی های نا آشیانه جای گرفته و به آن آسیب رسیده است. هر چند نمی توان نام این کار را بازآرایی گذاشت و بهتر است از واژۀ بازسازی و بِهسازی بهره برد. زیرا بازآرایی یا همان مرمت، فرایند علمی و کارشناسی خود را دارد. هم اینک بیشتر بخش های دیواره های گرمابۀ صفوی نیاسر پوسته انداخته و ترک خورده و باد کرده است و چهرۀ زشت و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است. نَم و رطوبت در بخش هایی از دیواره ها پدیدار شده است. حال بگذریم از بِهسازی های غیراصولی که با وارد شدن به این گرمابه، می توانید آن را به سادگی احساس کنید. همچنین در بخش های پایین دیواره ها از کاراسته های (مصالح) ناهمخوان بهره برده شده و اصالت سازه را از میان برده است. این در حالی است که گرمابه تاریخی نیاسر تنها دو سالی است که تغییر کاربری داده و به گنج خانۀ مردم شناسی تبدیل شده است و با این شتاب بِهسازی های ناآشیانه رُخ نموده است که بی گمان در آینده وضعیت بدتری را خواهد داشت. و این است دستاورد واگذاری یادمان های ملی به بخش خصوصی و سرمایه گذار از سوی مجموعۀ سازمان میراث فرهنگی. سازمانی که تنها بالندگی و افتخارش در دولت یازدهم، هتل سازی های بی هدف (که مدیر پیشین آن با نام «سونامی» هتل سازی از آن یاد کرد!) و واگذاری های گستردۀ یادمان های تاریخی و ملی بوده است.

حوضچه زیبایی که در میانۀ کف گرمابه جای گرفته است

پایه ستون های تاریخی و اصلی که در زیر زمین جای گرفته است

آسیب هایی که مرمت به آثار رسانده است و جای بسی افسوس دارد

مرمت های غیراصولی

ترک هایی که پس ازمرمت های تازه ایجاد شده و جای پرسش های فراوان دارد

شیوه چینش بسیاربد و درهم و برهم اشیای فرهنگی و تاریخی نشان ازنبود شناخت و درک فرهنگی درمیان مدیران مسوول است

فضای زیبای نورگیرها در سقف گرمابه با معماری چشم نواز خود

سنگ گور کتیبه دار و ارزشمند بر روی بام گرمابه

بام گرمابه و ساخت و سازهای افسارگسیخته که حریم منظری اثر را خدشه دار کرده است

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیرانجمن مهرگان - راهنمای گردشگری