تارنمای فرهنگی مهرگان-گروه فرهنگ وهنر، بخش کتاب شناخت

به تازگی کتاب گران بها و با ارزش "بندهای باستانی دره درودزن" شاهکار مهندسی سد سازی هخامنشیان با برگردان دکتر محمد جعفر ملک زاده به چاپ رسیده است. دکتر ملک زاده یادداشتی دربارۀاین کتاب نگاشته است که در زیر می آید:

از کار آب و آبیاری و سازه­ های آبی آنچه ما امروز در گوشه و کنار استان پارس از جمله در درۀ داریوش(درودزن) می­بینیم نشان دهندۀ کوشش مردم این منطقه از چند هزار سال پیش تا امروز برای حل مشکل کم آبی و بهره­ گیری هر چه بهتر از مقدار آب موجود است. اگر چه سازه های آبی تاریخی پارس در سنجش با سدهای مخزنی بزرگ و بندهای انحرافی متنوع و شبکه­ های آبیاری و زهکشی پهناور و نیروگاه­ ها و تصفیه­ خانه ­های پیشرفتۀ آب آشامیدنی و خط های آب رسانی طولانی و دیگر سامانه ­های گستردۀ صنعت آب که در پنجاه سال گذشته در این استان ساخته شده، ممکن است در ظاهر کوچک به نظر برسد، باز از شکوه کار پیشینیان ما نمی­کاهد، زیرا آن­ها نه فناوری امروزی ما را داشته­ اند نه نیاز فراوان ما به فراورده­ های کشاورزی. افزون بر این، این آثار به جا مانده بخش کوچکی از کارهای بزرگ آنان است.

گوناگونی آثار تاریخی آبی استان پارس حکایت از کوشش همه جانبۀ کارگران، مهندسان و مدیران صنعت آب ایران در درازنای تاریخ دارد. این آثار شامل کاریزها(قنات­ها)، نقب­ ها، بندهای سنگ و ساروجی، سدهای مخزنی خاکی، سدهای مخزنی سنگ و ساروجی کمانی(قوسی)، جوی ­های آب رسانی کنده شده در سنگ، نهرهای بزرگ خاکی، جویبارهای سنگ و ساروجی، سواره­ ها، آسیاب­ ها، گاوچاه­ ها، آب ­انبارها، و بسیاری دیگر از سازه­­ ها و سامانه ­های مرتبط با صنعت آب می­شود. از میان کوچک­ترین رودخانه ­های استان پارس مانند رودخانۀ ایزدخواست (یَزِّه خواس) تا بزرگ­ترین آن مانند رودخانۀ کورش(کُر)، رودخانه­ ای را نمی­توان یافت که اثری تاریخی مرتبط با صنعت آب در آن یا پیرامون آن ساخته نشده باشد.

آثار تاریخی آبی که در این برگردان(ترجمه)از آن­ها نام برده شده همگی پیرامون سد نوین داریوش یا درودزن است. سدی با حجمی نزدیک به یک هزار میلیون متر مکعب که بخشی از زمین ­های دشت گستردۀ مرودشت به بزرگی یکسد هزار هکتار را آبیاری می­کند. و این کاری است که بخشی از آن، آرمان سازندگان تاسیسات آبی گذشته در درۀ درودزن بوده است. بنا بر این پروفسور نیکول در پایان جُستار(مقاله)­ خود - که در این دفتر برگردان شده است - نیک دریافته و درست گفته است که:  «کوشش امروز ایرانیان برای ساخت سد نوین داریوش ادامۀ سنت سد­سازی چند هزار سالۀ آنان در درۀ درودزن است».

هم‌زمان با آغاز عمليات اجرايي ساختمان سد درودزن در سال 1345، دانشگاه شيراز گروهي را مامور کاوش ­های باستان­شناسی در چند جايگاه تاریخی در ساختگاه این سد، بالادست و پایین­دست آن كرد تا ضمن شناسایی علمی و ثبت اطلاعات مربوط به هر یک و مستند سازی آثار باستانی این جایگاه­ ها چنانچه امکان­ پذیر باشد همه یا بخشی از آثار در معرض خطر را جا به جا كند. اين گروه 25 تایی كه 19 تن آن‌ها بيگانه و 6 تن آن‌ها ايرانی بودند به سرپرستي دكتر ماری بي. نيكولِ آمريكايي خاک برداری لایه به لایه و مطالعات باستان­ شناسانۀ خود را در سه مرحله و روی هم رفته به مدت 8 ماه در اَردی بهشت ­ماه سال 1345 آغاز کرد و در اَمُرداد­ماه سال 1346 به پايان رساند. گروه در تنگنای زماني و مالی كار خود را پيش برد و گزارش آن را در سال 1349 منتشر کرد.

عكس‌های به جا مانده از عمليات جا به جايی يكی از اثرهای تاريخی که در پی به پایان رسیدن مطالعات آغاز شد، نشان می‌دهد كه اين كار با ابزارهای ساده و ناکارآمد و در محاصرۀ ماشين­ آلات ساختمانی سد درودزن و رفت و آمدهای شبانه روزی آن‌ها صورت گرفته است. هزينۀ مطالعات را بخشی دانشگاه شيراز و بخشی ديگر را زنده یاد مهندس خلیل طالقانی از شركت مهندسين مشاور طالقاني - دفتری به دوش گرفته است. سازمان نقشه برداری كشور عكس‌های هوايی، و چند شركت نفتی بيگانه بالگرد مورد نياز گروه را به رايگان در اختيار آن گذارده‌اند.

دکتر نيكول در مجموع پنج محوطۀ باستاني را بررسی كرد و آن‌ها را ميدان‌های A، B و C و جايگاه‌های D و E ناميد. از اين‌ها، سه ميدان A، B و C را كه اهميت بيشتری داشت اصلی و دو جايگاه ديگر را فرعی قلمداد كرد.

ميدان A سازه‌ای سنگی است كه بخشی از يک سد بزرگ مربوط به دورۀ هخامنشيان است. اين سازه از جهات مختلف مهم‌ترين اثر تاريخی در ميدان‌های سه گانه است كه از محل خود بريده و به پايين­دست جا به جا شد و امروز در معرض ديد همگان است. اين سازه را مردم از ديرباز «سنگ دختران» می ناميده‌اند و درست در مجاورت پای شيب بالادست سد نوين درودزن و در ساحل چپ رودخانه و در كنار راه خاكی مرودشت به كامفيروز قرار داشته است.

ميدان B سدی سنگ و ساروجی و شكسته با دهانه‌هاي آبگير در ساحل راست رودخانه و در هفت كيلومتري بالا­دست سد نوين درودزن قرار داشته است. چندان آسان نيست كه اين سد را يک يا دو يا سه سد بناميم. زيرا در سده‌های متوالی ويران می‌شده و آن را تعمير می‌كرده‌اند يا سدی ديگر را روی پی سد پيشين می‌ساخته‌اند. اين سد را در زمان‌های پيشين «بند رامجرد» می­خوانده­اند، چون آب رودکورش(کُر)را به روستاهای رامجرد یا رامگرد می­رسانده، و در چند سال پایانی دورۀ ناصرالدين شاه آن را «بند ناصری» ‌گفته‌اند، زیرا در زمان او تعمیر کلی شده است. اين سد به طور كامل به زير آب و رسوبات درياچه سد درودزن رفته است. يک ستون یا استوانۀ سنگی با سه سنگ نبشته(كتيبه) كه روی آن كنده شده و تاريخچۀ سد را در دوران‌های اسلامی بیان می­کند در نزديكی سد يافت شد و به موزه‌ي پارس در شيراز منتقل گرديد. این سه سنگ نبشته نشان دهندۀ تاریخ بازسازی سد در زمان شهریاری اتابکان پارس، صفویان و قجرهاست.

ميدان C يک فراز راه و بخشی از يک پل در مسير يک شاهراه هخامنشی [ یا شاید یک پل- بند] است كه در 7/2 كيلومتری پايين­دست سد كنونی درودزن قرار دارد و همچنان در محل باستانی خود در كرانۀ راست رودخانۀ کورش مانده است. هر چندبه تازگی بخش جنوبی آن را با بولدزر ویران کردند.

جايگاه D مجموعه‌ای از يک نقطه از مسير جويی است كه آب را از ميدان A به دشت‌های پايين دست می رسانده است و تکه­ای از یک شاهراه هخامنشی كه به عقيدۀ نيكول از ميدان C می‌گذشته است و سرانجام ویرانۀ روستايی كه پیشینه و اهميت چندانی ندارد. اين جايگاه در دامنۀ كوه برکشیدۀ شهرک واقع شده است.

جايگاه E تنها يک گور سنگی با درپوش و تخته سنگ‌های زير آن است كه به باور نيكول مربوط به دوران ساسانيان است و ارتباط مستقيمی با ديگر محوطه‌های بررسي شده ندارد. اين جایگاه در دامنۀ شمالی كوه «زنه» و یک فرسنگی پوزۀ «کوشکَک» واقع شده است. اما از آن گور سنگی و دیگر گورهای مشابه آن امروزه دیگر خبری نیست.

در برگردان جستار، تَرزبان اصل را بر پایۀ امانت داری کامل به متن اصلی گذارده است. امانت داری به جمله­ ها و حتا به واژه ­ها. بنا بر این، این یک برگردان آزاد نیست و اگر جز این می ­بود این ترجمه چیزی جز اصل آن از آب در می آمد که با آرمان برگردان مغایر می­ بود. از این رو، این متن می­تواند نمونۀ خوبی برای دانشجویان رشتۀ باستان­ شناسی باشد که در آغاز کار مطالعۀ چنین متن­ هایی به زبان انگلیسی هستند.

در برگرداندن متن­ های باستان­ شناسی تلاش شده از واژه­ ها و اصطلاحات رایج این رشته استفاده شود مگر در حالت­ هایی که تَرزبان(مترجم)واژه­ای دقیق ­تر سراغ داشته است. مانند واژۀ «گُلِه» در برابر «area». که منظور از آن چهار گوشی است به اندازۀ چند متر در چند متر که باستان­شناس با گچ و به کمک ریسمان روی زمین پیاده می­کند تا در آن خاک برداری لایه به لایه انجام دهد. واژۀ «گُله» یا «گُل» برای مشخص کردن خانه یا باغی کوچک در پارس متداول است. نمونه دیگر واژۀ «دست رسیده» است که ترزبان آن را در برابر «occupied» به کار برده است و چَم(معنی) آن جامع­تر و دقیق­تر از عباراتی مانند «مسکونی شده» یا «اشغال شده» است. همچنین واژۀ «پیلشه سنگ» یا «پیرشه سنگ» به چَم تکه سنگی به اندازۀ کف دست و کوچک تر از آن که هنگام پرداخت سنگ با پتک به صورت ورقه از آن جدا می­شود. این واژه میان بنّاها و سنگ تراشان پارس متداول است. نیز واژۀ «رنگه ریختن lay out =» و آن کشیدن نقشه است روی زمین تا مطابق آن زمین را بکَنند.

آنچه ترزبان لازم دیده در متن یا حاشیه (که در پایان جستار آمده) بیفزاید یا توضیح دهد یا درست کند در میان دو قلاب [ ] نهاده است تا کاملا  از متن اصلی جدا باشد و دیدگاه ترزبان به شمار آید.

نویسندۀ جستار برای درست ­تر نشان دادن تلفظ نام­های پارسی بی آن که توضیحی دهد از گونه­ ای الفبای آوانگاری بهره جسته است. اما به شوَند(سبب) لغزش­هایی که او مرتکب شده یا از چاپ کنندگان جستارسر زده، در این کار چندان کامیاب نبوده است. حروف این الفبا و آوای هر یک همراه با نمونه هایی برگرفته از متن جستار به شرح جدول زیر است:

از آنجا که آرمان اصلی از تدوین این کتاب مستندسازی است، ترزبان فرصت را غنيمت شمرده و علاوه بر برگردان جستار نيكول كه بخش اصلی اين کتاب را تشكيل می دهد مواد و مطالب ديگری را که مرتبط با موضوع بوده به شرح زير در ادامۀ برگردان یا در پيوست‌های كتاب گنجانيده است:

1- برگردان يادداشت نيكول به پارسی:  اين برگردان یک صفحه‌ای بلا­ فاصله در ادامۀ برگردان جستار اصلی نيكول آمده است.

2- برگردان  جستار تاریخی بِرگنِر به پارسی:  اين برگردان پس از برگردان يادداشت نيكول قرار گرفته است.

3- برگردان بخشی از جستار سامنِر به پارسی:  اين برگردان پس از برگردان جستار برگنر آمده است.

4- برگردان دو گزارش از کتاب تیلیا به پارسی:  اين برگردان پس از برگردان جستار سامنر آمده است.

5- عكس‌های تاریخی:  هر عكسی كه مرتبط با موضوع مقالۀ نيكول بوده و در سال‌های مختلف گرفته شده و فراچنگ ترزبان آمده در پيوست­ های مختلف این مجموعه گرد آورده شده است. بيشترين شمار اين عكس‌ها مربوط به جا به جايی سازۀ سنگ دختران است كه احتمالا «جوزپه تيليا»ی ایتالیایی و همسرش «اَن بریت پیترسُن» سوئدی گرفته و به يادگار گذاشته‌اند. این عکس ­ها در پیوست شمارۀ دو گنجانیده شده است. پیوست شمارۀ یک شامل چند عکس از مراحل رسوب ­زدایی پیرامون سنگ دختران پس از سیلاب سال 1347 است.

6- عکس­های مرحلۀ نصب سازۀ سنگ دختران:  این عکس­ها در پیوست شمارۀ سه آمده است.

7- نقشۀ موقعیت محل ساخت سد درودزن، روستاهای بالا دست و پایین دست آن پیش از ساخت سد:  مجموعۀ این نقشه­ ها پیوست شمارۀ چهار را تشکیل می­دهد.

8- عکس­ها­ی هوایی و زمینی از شماری از روستاهای به زیر آب رفته که نیکول از برخی از آن­ها نام برده است:  این­ها در پیوست شمارۀ پنج آمده است.

9- استوانۀ سنگی:  عکس­های مربوط به این استوانۀ سنگی که ترزبان گرفته است و رونوشتی از سومین سنگ نبشته روی آن که مربوط به تعمیرات سد ناصری در زمان ناصرالدین شاه است و با کوشش ترزبان خوانده شده در پیوست شمارۀ شش آمده است.

10- عکس­های نوین:  عکس ­های نوینی که مرتبط با موضوع است و ترزبان گرفته است. این عکس­­ها که در پیوست ­های شمارۀ هفت و هشت گذاشته شده برای نشان دادن وضع کنونی سازه ­ها مفید است.

11- عکس هوایی درۀ درودزن پیش از ساخت سد نوین داریوش، شکل­ های نشان دهندۀ اندازه­ گذار ی­­ها،  شماره­ گذاری روی تخته­ سنگ­ها، و باز­سازی دریچه ­های سنگ دختران و جدول زمان­ نگاری رویدادهای سنگ دختران از سال 1314 تا سال 1357 در پیوست شماره­ ی نُه گرد آورده شده است.

12- اصل جستار سامنر:  این جستار که به زبان انگلیسی است و در سال 1986 منتشر شده اصل جستاری است که بخشی از آن برگردان شده است و پیوست شمارۀ ده را تشکیل می­دهد.

13- اصل جستار تاريخي بِرگنِر:  اين جستار نخستين جستاری منتشر شدۀ مرتبط با موضوع است. این جستارکه به زبان آلمانی است و در سال 1937 فرنگی در مجلۀ AMI چاپ و منتشر شده است پیوست شمارۀ یازده را تشکیل می­دهد.

14- اصل يادداشت نيكول:  اين يادداشت يک صفحه‌ای که نيكول در ميانۀ كارِ كَند و كاو در درۀ درودزن نوشته و مجلۀ «ايران» آن را منتشر كرده و به زبان انگليسی است در پيوست شمارۀ دوازده گذاشته شده است.

15- اصل جستار نيكول:  اين جستار كه به زبان انگليسی است و در مجلۀ ایست اَند وِست در ایتالیا چاپ و منتشر شده در پيوست شمارۀ سیزده گذاشته شده است. این برای كسانی است كه بخواهند به اصل آن رجوع كنند يا با برگردان پارسی آن مطابقت دهند.

در پایان، ترزبان صمیمانه از دوستان خود آقای مهندس مازیار کاظمی فَرنشین(رییس) پیشین پایگاه جهانی پارسه( تخت جمشید) و دوشیزه مهرناز بردبار فَرنشین کتابخانۀ پارسه به شوَند(خاطر)یاری­های پیوسته و بی­دریغشان سپاس گذاری می­کند.

دکترمحمد جعفر ملک زاده

این کتاب در 400 رویه(صفحه) و با بهای 45 هزارتومان است و کسانی که می خواهند این کتاب را تهیه کنند می توانند با شماره 09173280533، دکتر ملک زاده زنگ زده و آن را سفارش دهند.