پوکی استخوان درمیان ایرانیان باستان

پنج شنبه 9 فروردین 1403





پوکی استخوان درمیان ایرانیان باستان



مطالعه موردی بر استخوان های گوهرتپه رستم کلا

 

 

 

 

 

تارنمای فرهنگی مهرگان- گروه باستان شناسی- راحله افضلی *

 

 

 

 

آسیب شناسیِ باستان ، مطالعۀ بیماری ها و آسیب هایی است که دراستخوان بندی هایِ باستانی شناخته می شوند. با مطالعه بر روی شواهد بیماری های فراوان بر روی استخوان ها می توان اطلاعات کاملی را در مورد بیماری های موجود در مانده های( بقایای) استخوانی بدست آورد. همچنین با این بررسی ها می توان به گونه خوراک، شرایط زندگی افراد و فعالیت های روزمره آنان، پراکندگی جمعیت باشَنده (ساکن) در یک منطقه، میزان مرگ و میر، شرایط زیست بوم و بسیاری موارد دیگر دست یافت.

بیماری های بسیاری را به گونه طبیعی می توان در سایت های باستانی و بر روی استخوان های باستانی شناسایی کرد و این موردها را می شود در  استخوان های انسان و جانوران جستجو کرد.بیماری هایی چون پوکی استخوان (Osteoporosis)، سرطان استخوان به ویژه استؤساركوم(Osteosarcoma)، استئوآرتریت به ویژه در ستون فقرات و ... را می توان بررسی کرد.این پژوهش در تلاش است تا پوکی استخوان یا استئوپروز در استخوان های باستانی را با مطالعه موردی مانده های استخوانی گوهرتپه بِهشهر  واکاوی و شناسایی کند.

 

 

پیش گفتار

 

به نظر مي رسد كه فعالیت ها و واژۀ آسيب شناسي باستان، نخستین بار به وسیله مارك آرماندرافر (Marc Armand Ruffer) در سال 1921 تَرسایی(میلادی) مورد استفاده قرار گرفته باشد. اين کاردانی(تخصص)به بررسي و مطالعۀ بيماري هاي استخوانی انسان و جانوران مي پردازد. در حقيقت کارشناسان اين رشته می توانند با مطالعۀ  استخوان هاي انسان و جانوران بيماري هاي آن ها را در سده های پيشين شناسايي كنند (Goldstein, 1969:11).

بیماری های استخوانی از عوامل شایان نگرشی است که در انسان های باستانی شوَند(باعث) از کار افتادگی و به مرور مرگ و میانگین سنی پایین تر خواهد شد. در استخوان های باستان با توجه به مطالعات باستان آسیب شناسی بیماری های استخوان فراوانی شناسایی شده اند، به ویژه آشکارترین آن ها بیماری هایی چون پوکی استخوان(Osteoporosis)و استئوآرتریت ستون فقرات است. و پوکی استخوان از مهم ترین آن هاست که به عنوان عاملی دردناک پس از شکستگی های استخوان در مردمان باستانی شناخته می شود.

 

پوکی استخوان(Osteoporosis)

 

یک بیماری آشکار متابولیک استخوان بوده و در آن کاهش همگانی و شدید در توده استخوانی (پوک شدن استخوان) به ویژه در بخش اسفنجی به وجود می‌آید. که در آن عناصر تشکیل دهنده استخوان از دید کیفیت تغییر نمی‌کند، ولی از دید کمیت کاهش می‌یابد. در این بیماری به فعالیت استئوکلاسته افزوده می‌شود.پوكي استخوان يا استئوپروز، حالتي است كه در پی ویرانی بافت استخواني، تودۀ استخوان كاهش يافته سرانجام به شكستگي استخوان کشیده مي‏ شود.

تودۀ استخواني هر فرد معمولا در 30 تا 35 سالگي به بيشترين مرز خود مي‏ رسد. پس از اين سن، كم شدن توده استخوان به گونه يك رَوند طبيعي آغاز مي‏ شود. در واقع با افزايش سن، مقدار استخواني كه ویران مي‏ شود، بيشتر از مقداري است كه ساخته مي‏ شود. اگر بتوانيم ساختمان درونی بافت استخواني را با ميكروسكوپ ببينيم، در حالت طبيعي، مانند كَندوي اَنگبین(عسل) است كه با  ویرانی بافت استخواني در اين كندو اندازۀ فضاهاي خالي بزرگ تر مي‏ شود و به عبارتي پوك‏ تر مي‏ شود. بدين ترتيب، استخوان ها نازك و شكَننده مي‏ شوند، به پایه یی كه به آسودگی و حتا به خودي خود مي‏ شكَنند.(به ویژه دربخش سر استخوان ران كه در گودي استخوان لَگن جا دارد، ستون مهره‏ ها و مچ دست).

استئوپورزپیری، پدیده فیزیولوژیکی نزد افراد سالمند به شمار می آید. این بیماری هنگامی خود را نشان می دهد که کاهش توده استخوان بیش از حد تند باشد. در ضمن زنان بسیار بیشتر از مردان دچار پوکی استخوان می‌شوند و همین گونه با افزایش سن احتمال بروز پوکی استخوان بیشترمی‌شود.

 

پوكي استخوان مایه بروز مسایل زير مي‏گردد :

 

شكستگي خود به خود با كمترين آسیب بر استخوان ها به ویژه در نواحي ران و لگَن، كمر و ستون مهره‏ ها.

غوز پشت كه مایۀ انحناي پشت يا کوژ پشت شدن مي‏شود.

 

علایم رادیولوژی

 

کاهش تراکم استخوان، همچنین کاهش شمار و صفحه های  تیغه‌های استخوان که به ویژه در جسم مهره‌ها، گردن و استخوان ران آشکار است، فضای بین مهره‌ای افزایش یافته و سطح بالایی و پایینی جسم مهره گرد می‌شود.

 

شواهدی از پوکی استخوان بر روی استخوان های پیدا شده از گوهرتپه بهشهر

پوکی استخوان از جمله بیماری هایی است که در کاوش های باستان شناسی گوهر تپه بر روی استخوان های انسانی شواهدی را بر جای گذاشته است.

این مدارک از بیماری سخت و دشوار پوکی استخوان می تواند به ما در شناسایی گوناگونی و شمار بیمارها و نوع خوراک آن ها کمک کند. هرچند بررسی های به عمل آمده تنها با توجه به نگرش های (مشاهدات)سطحی بوده است و انجام مطالعات دقیق تر نیازمند بودجه های کارگاهی و آزمایش گاهی است که در آینده به آن خواهیم پرداخت. بنابراین پژوهش پیش رو به عنوان پیش گفتاری است بر مطالعات گسترده تر در زمینۀ آسیب شناسی باستان.

طی کاوش های انجام شده در سایت باستان شناسی گوهر تپه در فصل های فراوان ،مانده های بسیاری از خاک سپاری انسانی به دست آمد. مدارک پوکی استخوان در این  گورها از مطالعات استخوان هایی به دست آمده است که وابسته به کاوش های زمستان  1386 ، وابسته به ترانشه های AL.2.XX و T.T.M می باشد.

 

در این جا به بررسی شواهد از روی نگاره های استخوانی که در اسلاید قرار دارد می پردازیم:

 

1،2- استخوان ترقوه : علایم پوکی استخوان در استخوان ترقوه یا کلاویکل

استخوان ترقوه یا چنبر جز استخوان های دراز است که به گونه ترازی(افقی) در جلو وبخش بالای قفسه سینه قراردارد که ازیک تنه ودو انتها تشکیل می شود،انتهای خارجیِ اِکرومیال(Acromial) با زایده اکرومیال استخوان کتف، و درونی  یا اِسترنال با استرنوم (جناق سینه) مفصل می شود.

علایم پوکی استخوان در بخش های  گوناگون این استخوان مشاهده شده است. بزرگ نمایی بخش اکرومیال (محل اتصال به کتف) خوردگی های سطحی استخوان و بیماری را در بخش اِسفنجی استخوان نشان می دهد.

شکستگی کلویکل آشکارترین شکستگی استخوان های بدن است،زیرا زیاد در دستخوش آسیب قراردارد و عارضه استئوپروز شکستگی را افزون می کند.

 

 

استخوان ترقوه یا کلاویکل

 

استخوان ترقوه یا کلاویکل

 

استخوان ترقوه یا کلاویکل

 

3- استخوان های مهره ای کمری : 

شمارآن ها پنج تا است،به شوَند فشار زیاد بزرگ تراز دیگر مهره ها هستند. این مجموعه استخوانی بر اثر پوکی استخوان شوَند فروریزی لایه های زیرین شده و این عامل مایه ویرانی ساختار بدنه و پایه مهره ها گردیده است . فشار بیش از حد به ستون مهره ای کمری شوند ویرانی دیسک های بین مهره ای گردیده که به دنبال آن مهره ها روی هم قرار گرفته و ساییدگی حاشیه بیرونی(خارجی) در مهره ها ایجاد گردیده است.

 

 

استخوان مهره ای کمری

 

استخوان مهره ای کمری

 

4- استخوان جمجمه :

استخوان های پِرایِتال (آهیانه) (Parietal bones) دو قطعه استخوان پهن دردو سو( طرفین) وسقف کاسه سررا می سازد. به شکل چهارگوش نامنظم هستند. شامل دوسطح درونی و برونی است.

قطعه ای از استخوان آهیانه یافت شده در گوهرتپه که به شوندپوکی استخوان دچار تزلزل ساختاری شده است و شواهد آن در روی این قطعه در بخش درونی و برونی نمایان است. لایه های متراکم استخوان از میان رفته و ساختارهای اسفنجی آسیب دیده نمایان گردیده وشوند سُستی بخشی از آن شده است.

 

 

استخوان جمجمه

 

استخوان جمجمه و آهیانه

 

استخوان جمجمه و آهیانه

 

 

5- استخوان ulnaزند زیرین :

 دارای دو انتهای بالایی و پایینی (اپیفیزها) و یک تنه است.  تنه زند زیرین درسه چهارم بالايي در مقطع سه گوش است و بخش پاييني آ ن تقريبا گِرد است. شواهد عارضه استئوپروز در اپیفیز پایینی به  گونه آشکار پیدا است. و در بخش هایی به گونه کامل ویرانی اپیفیز دیده می شود.

 

 

استخوان ulnaزند زیرین

 

استخوان ulnaزند زیرین

 

استخوان ulnaزند زیرین

 

5- انتهای بالایی استخوان ران :

استخوان ران(Femur): این استخوان بلندترین، بزرگ ترین وقوی ترین استخوان بندی است،دارای يكسر،دو انتها ویک تنه می باشد. انتهای بالایی (اپیفیز بالایی) دارای سر،گردن  ودو برآمدگی بزرگ و كوچك می باشد. سرش تقريبا شبيه يك كره درحفره استبيولوم (حقه) استخوان لگن جای می گیرد ومفصل ران را تشکیل می دهد. درانتهای پایینی با استخوان های دُرشت نی وکَشکک مفصل می شوند. سراستخوان ران است.  همۀ سر مفصلي است.

داده های باستان شناسی بیشترین آسیب های پوکی استخوان را در استخوان ران به ویژه اپیفیز بالایی(سراستخوان) نشان می دهد. شواهد بدست آمده در بخش گردن سراستخوان نشانه های پوکی استخوان را به روشنی نشان می دهد.

6- انتهای پایینی استخوان ران :

در اپیفیز پایینی برجستگی های استخوان ران شوند ویرانی ساختارهای درونی استخوان گردیده است.

 

نتایج پژوهش:

 

در پی مطالعات، مجموعه ای از اسکلت های به دست آمده در کاوش های گوهرتپه که دارای بیماری استئوپروز(پوکی استخوان) بودند، شناسایی گردیدند. این جُستار به شناسایی نمونه های  ویژه و روشنِ بخش هایی از استخوان بندی شمارچهار تن زن و مرد پرداخته است. مجموعه های استخوانی که از دو ترانشه AL.2.XX و T.T.M به دست آمده بودند که بیشتر افراد را زنان تشکیل می دادند. تنها یک نمونه استئوپروز که به مردی نزدیک 40 تا 50 ساله  وابسته بود دارای نمونه بیماری بود که تاثیرات پوکی استخوان را بر ستون مهره ای کمری آشکار می ساخت. باتوجه به فشارهای وارده بر ستون فقرات و به شوند فعالیت های سنگینی مانند، حمل بارهای سنگین که این عارضه را تشدید می کند و به دنبال آن  ویرانی مفصل بین مهره ها و ویرانی بدنه مهره و ساییدگی کناری مهره ها بازگو کننده فعالیت اجتماعی و اثرات سوء آن بر تندرستی جسمانی فرد است. به شوند بیماری استئوپروز(پوکی استخوان) این فرد، فشارهای وارده، شوَندِ سستی ساختار درونی مهره ها و گاهی شکستگی و درد شدیدی شده که بر ویرانی  لایه های بدنه مهره ها تاثیر عمیق تری می گذارد.

با توجه به شکننده بودن استخوان ترقوه بروز پوکی استخوان  مایۀ تشدید ویرانی استخوانی و به مرور تشکیل شکستگی های فراوان گردید.این آسیب ها به ویژه در زند زیرین(Ulna) استخوان های ساعد که در استخوان های مچ اختلال ایجاد می کند گمان از کارافتادگی برخی افراد در سنین بالای 45 سال داده می شود.همچنین در دیگر نمونه ویژه استخوان دراز یعنی استخوان ران(Femur)، استئوپروز به ویژه در انتهای بالایی و پایینی مشاهده می شود. محل اتصال استخوان ران به حفره لگنی معمولا مایه  شکستگی در ناحیه گردن ران می شود که عارضه ای متداول است. هرچند که در نمونه های گوهرتپه مشاهده نشده است. اما استعداد رسیدن به این مرحله شکستگی وجود داشته است.

بررسی های پالئوپاتولوژی (آسیب شناسی باستان) اسکلت های این  جایگاه باستانی این باور را در مورد انسان های باشَنده احتمال می دهد که بیماری پوکی استخوان به گونه  گسترده ای در بیشتر افراد بالای 35 سال به ویژه در زنان وجود دارد این عارضه در مردان کمتر شناسایی شده است. و این آمارها نشان دهنده کمبودمواد کانی(معدنی) مورد نیاز بدن مانند : کلسیم، پروتئین و ویتامینD در رژیم خوراکی باشندگان گوهرتپه است که شوندپوکی استخوان می‌شود.

 


 

 

 


 


 

 

 

یاری نامه :

قاسمیان، مجتبی.1390، جزوه کلاسی واحد درسی استخوان شناسی، دانشگاه مارلیک نوشهر.

Goldstein, M.S. 1969. The Paleopathology of Human Skeletal Remains. In D. Broth well and E.Higgs (eds). Science in Archaeology: 480-489.England: Thomas and Hudson.

firestein G, Rheumatoid Arthritis, Kelley’s text book ofRheumatology, Harris E , Budd R , Firestein G.Pennsylvania: Elsevier & Saunders: 2005.

Darlington LG, Stone TW.Antioxidants and fatty acids in the amelioration of rheumatoid arthritis and related disorders. Br J Nutr2001; 85:69-251.

Rennie KL, Hughes J, Lang R, Jebb SA. Nutritional management of rheumatoid arthritis: a review of the evidence. J Hum Nutr Diet: 2003; 16:109-97.

 

 

علی ماهفروزی، کارشناس ارشد باستان شناسی و سرپرست کاوش های باستان شناختی گوهرتپه رستمکلا بهشهر

 

راحله افضلی اسفندواجانی، دانشجوی کارشناسی باستان شناسی دانشگاه مارلیک نوشهر

 

 

 

*کارشناس ارشد معماری داخلی-کارشناس باستان شناسی



1393/04/28
بازدید : 3843


دیدگاه ها

دیدگاه خود را بنویسید