تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

در زمستان سال گذشته کشف سنگ نبشته ای ساسانی در تارنمای خبری صدای میراث بدون نشانی دقیق از محل کشف و نگاره ای گویا از آن، آگاهی رسانی شد. از همین روی، نگارنده از همان زمان تا مهرماه امسال، پیوسته پیگیر چند و چون و مکان دقیق آن از سوی دوست داران میراث فرهنگی شهرستان داراب که در نزدیکی شهرستان زَرین دَشت جای دارد، بود. در بهار و تابستان امسال به اَنگیزۀ گسترش بیماری کرونا و بسته بودن راه های روستایی، اِمکان بررسی و بازدید آن برای نگارنده فراهم نشد تا سرانجام و پس از گزارش کاملی از سنگ نبشته در شهریورماه از سوی دو تَن از پژوهندگان از شهرستان تهران که برای نخستین بار بازدید علمی بر روی اثر یاد شده، انجام داده بودند، در مهرماه نگارنده توانست با همراهی کاشف اصلی و بومی منطقه از سنگ نبشتۀ ساسانی نویافتۀ زَرین دَشت بازدید کرده که در گزارش زیر به آن پرداخته خواهد شد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شهرستان زرین دَشت در جنوب خاوری (شرقی) سرزمین جاویدان پارس جای دارد. مرکز این شهرستان، شهر حاجی آباد است. شهری که به اَنگیزۀ کشف تپه های باستانی نامدار به تُل سِفیدک در دهۀ 50 خورشیدی بر سر زبان ها اُفتاد که دیرینگی آن به دورۀ ساسانیان می رسید و یکی از استقرارگاه های مهم این دوران تاریخی در سرزمین پارس به شمار می آید و دستاوردهای اَرزنده ای از کاوش های باستان شناسی در آن به دست آمده که امروزه در موزۀ ایران باستان نگهداری می شود. شهرستان زرین دشت در سال 1379 خورشیدی از شهرستان داراب جدا شده و به جمع شهرستان های کشور و استان اَفزوده شده است. اما از دیدگاه فرهنگی و تاریخی، شهری از شهرستان های داراب به شمار می آید. شهرستان داراب در دورۀ ساسانیان از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار بوده است. زیرا یکی از پایگاه های بُنیادین بُنیادگذار دودمان (سلسله) ساسانیان اَردشیربابکان بوده است که پس از آن، شاهنشاه ساسانی به شهر پیروزآباد کنونی یا همان اَردشیرخوره باستانی رفته و در آن جا ساکن شده است.

وجود یادگارهای باستانی ارزشمندی از آغاز دورۀ ساسانیان در شهرستان داراب از جمله آتشکده های آذرَخش، رُستاق و آذرجو و سنگ نگارۀ شاهپوریکم بر سینۀ سِتبر کوه که به نقش رستم داراب نیز، نامدار است، خود گواهی است بر پیشینه و اهمیت شهرستان داراب در اوایل دورۀ ساسانیان. همچنین شهرستان زرین دشت نیز، دارای یادگارهای تاریخی ارزشمندی از دورۀ ساسانیان از جمله تُل سِفیدک، تپه های چاه سبز، دژ ساسانی مزایجان، میل نقاره خانه که به گمان فراوان یک چهارتاقی بزرگ ساسانی بوده و هم اینک یکی از پایه های آن، بیشتر برجای نمانده است و آتشکدۀ مَزرو است که بیانگر موقعیت راهبردی و خاص آن است. کوتاه سخن این که، شهرستان زرین دَشت از دیرباز جایگاه ویژه ای در زمینۀ تاریخ و فرهنگ ایرانی و یادگارهای فرهنگی و تاریخی داشته است.

سنگ نبشتۀ ساسانی نویافتۀ زرین دشت

در اَوایل نیمۀ دوم شهریورماه امسال، جُستاری دربارۀ سنگ نبشتۀ نویافتۀ پهلوی ساسانی زَرین دشت از سوی میرزا محمد حسنی، دکترای تاریخ ایران باستان و رضا کلانی، پژوهشگر آزاد که برای نخستین بار بازدید علمی از این سنگ نبشته انجام داده بودند، در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی آگاهی رسانی شد. در تاریخ دهم و یازدهم مهرماه نگارنده به همراه امید صمدی، باستان شناس و راهنمای گردشگری از شهرستان شیراز برای دیدن سنگ نبشته و دیگر یادگارهای تاریخی راهی شهرستان زرین دشت و شهرستان داراب شد. در روز یازدهم مهرماه و با هماهنگی و همراهی کاشف اصلی و بومی منطقه، برای بازدید از سنگ نبشته اقدام کردیم. برای رسیدن به این یادگار تاریخی پس از گذر از روستای «دروا» و از سمت گورستان کنونی روستا به سوی دشت و کوه روانه شدیم. با پشت سر گذاشتن چند دشت و کوه، سرانجام به گذرگاهی صخره ای و بر بلندای کوهی رسیدیم که سنگ نبشتۀ یاد شده بر دیوارۀ صخرۀ کوه و در سمت راست آن، تراشیده شده است. سنگ نبشتۀ نویافته با دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی و در سه ردیف زیر هم، نگاشته شده است. برخی از واژگان سنگ نبشته به اَنگیزۀ گذشت زمان و آسیب های عوامل طبیعی و اَنسانی قابل خواندن و حتا دیدن نبوده و در حال پاک شدن است. ترک و شکاف هایی بر روی سنگ نبشته پدید آمده که خطر بزرگی برای یادگار ساسانیان به شمار می آید.

در پایین دست و کنار سنگ نبشته، شوربختانه آثاری از کَند و کاوهای غیرمجاز سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی آشکارا دیده می شود. همچنین آسیب های برگشت ناپذیری نیز از سوی سودجویان فرومایه بر دیوارۀ صخرۀ کوه نمایان است. دشت رو به روی سنگ نبشته، دشتی محاصر شده در میان رشته کوه بلندی نامدار به دشت باران است.

باید دانست که اگر حسین پاباغی کاشف اصلی سنگ نبشته که از بومیان منطقه و روستای «دروا» است، ما را همراهی نمی کرد به هیچ روی امکان بازدید و پیدا کردن محل سنگ نبشته، فراهم نمی شد. به گفتۀ پاباغی، وی این یادگار تاریخی را دست کم بیش از دو سال پیش دیده و می شناخته است، ولی از ارزش و تاریخی بودن آن ناآگاه بوده است. یکی از دوست داران میراث فرهنگی داراب به نام وحید رنجبر که با ایشان آشنایی داشته، به همراه وی، زمستان سال گذشته از اثر یاد شده، بازدید کرده و نگاره ای (تصویر) از آن را برای دوستان خود در تهران فرستاده و همان زمان موضوع خبری می شود. در شهریورماه امسال، دو تَن از پژوهندگان تهرانی با هماهنگی وحید رنجبر که در بالا نام آن ها آورده شده است، برای بازدید این سنگ نبشته می آیند. اما به گفتۀ پاباغی و در نبود وی، آن ها در دشت و کوه گیر اُفتاده و نمی توانند اثر یاد شده را پیدا کنند. تا این که، پسر و داماد وی (پاباغی) به کوه رفته و به عنوان راهنما و راه بلد آن پژوهشگران را برای دیدن سنگ نبشته، برده و همراهی می کنند. پس باید کاشف سنگ نبشته را حسین پاباغی دانست و همراه و آگاه را وحید رنجبر. نه آن گونه که در گزارش پژوهندگان تهرانی آمده است...

اما در بازگشت از محل سنگ نبشته، در دشت و بلندی ها و بر روی دیواره های کوه با گورهای سنگ چین ساسانی بی شماری برخورد کردیم که شوربختانه همگی به تاراج رفته بود و دهانۀ گورها پیش از رسیدن باستان شناسان و بررسی های علمی، باز شده بودند!

نگارنده، پس از رسیدن به شیراز و در روز شنبه، دوازدهم مهرماه با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، کارشناسان و باستان شناسان میراث فرهنگی را از سنگ نبشته آگاه کرده و همۀ نگاره های آن را به مسوولان مربوطه تحویل داده و خواستار پیگیری برای ثبت ملی یادگار ساسانیان شده است. همچنین نگارنده، توضیحات کامل و داستان چگونگی کشف اثر یاد شده از سال گذشته تا نخستین بازدید علمی دو تَن از پژوهندگان تهرانی و رُخدادهای روی داده تا به امروز را برای مسوولان اَمر بیان کرده است.

خوانش سنگ نبشته ها با مشکلاتی رو به رو است

نگارنده با هماهنگی و کسب اجازه از کارشناسان مسوول در ادارۀ میراث فرهنگی استان، نگاره های سنگ نبشتۀ پهلوی ساسانی نویافته را برای کارشناسان زبان های باستانی ایران و به ویژه زبان و دبیرۀ پهلوی ساسانی فرستاد تا با خوانش آن بتوان گزارشی علمی و اَنگیزۀ نگاشتن آن بر روی صخرۀ گذرگاهی در کوه را دانست و به دست آورد. همچنین با نگرش به این که، در کنار سنگ نبشته، هیچ اثری از اُستودان یا گوردَخمه ای در حال حاضر وجود ندارد، به گمان فراوان سنگ نبشته، نمی تواند در پیوند با مردگان باشد. از همین روی، نگاره های سنگ نبشتۀ نویافته با توضیحات کامل و محل قرارگیری آن، نخست برای یک زبان شناس در شیراز فرستاده شد. پس از گذشت یک هفته، این زبان شناس به گفتۀ خویش به اَنگیزۀ جابه جایی شگفت اَنگیز واژگان و نبود نظم در نبشته ها، نتوانست سنگ نبشته را بخواند. پس از آن، نگارنده با راهنمایی یکی از دوستان زبان شناس در تهران، نگاره های سنگ نبشته را برای استاد سیروس نصرالله زاده که بازنشستۀ پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز است و از کارشناسان به نام زبان و دبیرۀ پهلوی ساسانی است و پیشتر نیز، سنگ نبشته های فراوانی را خوانده و درکتاب ها چاپ کرده، فرستاد. اما پس از گذشت کمابیش ده روزی، نصرالله زاده در گفت و گوی تلفنی با نگارنده بیان داشته است که خوانش سنگ نبشته دشوار است و باید تمرکز فراوانی روی آن داشت یا این که، بتوان از نزدیک اثر یاد شده را دید و بررسی کرد. هرچند که، بنا شده است وی دوباره روی خوانش آن تمرکز کند و اگر موفق به خواندن سنگ نبشته شد، نتیجه را آگاهی دهد. به باور دکترنصرالله زاده سنگ نبشته، نمی تواند در پیوند با اُستودان و مردگان باشد. از سویی، دبیرۀ سنگ نبشته از نوع سلطنتی و منفصل است. هرچند که، نباید نادیده گرفت که برخی از واژگان سنگ نبشته بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی و انسانی کامل پاک شده و حتا از نزدیک هم قابل خواندن نیست.

یکی از نکته هایی که به عنوان پیشنهاد می توان مطرح کرد این است که، با نگرش به نزدیکی سنگ نبشته با تپه های حاجی آباد (تل سفیدک) و تپه های ساسانی چاه سبز که از بلندی کوه می توان به ویژه روستای چاه سبز را دید، شاید از آنِ بزرگان و درباریان آن ها باشد. اما تا زمانی که، سنگ نبشته به گونۀ کامل وعلمی خوانده نشود، نمی توان با استواری و محکمی چیزی دربارۀ آن گفت.

 این بازدید، دومین بازدید علمی از سنگ نبشتۀ نویافتۀ شهرستان زرین دشت، پس از کشف آن تا به امروز به شمار می آید.

در پایان نگارنده امیدوار است با نگارش و بازتاب این گزارش، کارشناسان دلسوزی پیدا شده و بتوانند در زمینۀ خوانش سنگ نبشتۀ نویافتۀ زرین دشت با ما و به ویژه میراث فرهنگی همکاری کنند.

راه انتهایی که به سنگ نبشته پهلوی می رسد

دیواره کوهی که سنگ نبشته بر آن تراشیده شده و آسیب هایی که به مرور زمان دیده است

دورنمای سنگ نبشته پهلوی ساسانی زرین دشت

ترک و شکافهای کوه و صخره در گذر زمان، سبب شده است که خوانش سنگ نبشته با دشواری روبرو شود

سنگ نبشته پهلوی ساسانی زرین دشت که در سه خط نگاشته شده است و در این نگاره می توان هر سه خط را دید

وضعیت امروز سنگ نبشته آن را با چالش برگردان مواجه کرده است

کادر کاملی از سنگ نبشته پهلوی ساسانی که کارشناسان هنوز نتوانسته اند آن را بخوانند

حفاری غیرمجاز در پایین و کنار سنگ نبشته ساسانی

گورهای سنگ چین ساسانی در میان راه که همگی غارت شده است

بر روی این دیواره و تا انتهای آن چندین گورسنگ چین ساسانی وجود دارد که همگی به تاراج رفته است

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان