تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

کارشناسان کاروان سرای نامدار به «دِیرِ گَچین» در مرکز پارک ملی کویر را یکی از بزرگ ترین و ارزنده ترین کاروان سراهای کشور می دانند که از دید پژوهش های تاریخی و باستان شناختی دارای اهمیت فراوانی است. با این همه، کاروان سرای «دِیرِ گَچین» روزگار غم باری را سپری می کند و با واگذاری آن به بخش خصوصی و با بهره گیری های نادرست و غیراصولی از آن، در خطر نابودی جای گرفته است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، کاروان سرای نامدار به «دِیر گَچین» که کارشناسان از آن با نام یکی از بزرگ ترین کاروان سراهای ایران نام می برند، روزگار اندوه باری را پشت سر می گذارد و به جایگاهی برای نگهداری جانورانی (حیوانات) همانند اسب، بز، بزغاله، سگ و مرغ و خروس و کبوترها تبدیل شده است. بدتر از همه، آن که در برخی از اتاق ها که همان حجره های کاروان سرا است، استخوان جانوران به نمایش گذاشته شده و جدا از ناهمخوانی کاربری این یادگار ملی، صحنۀ زشت و زننده ای را به جا گذاشته است که کُنش گران و کارشناسان میراث فرهنگی را بسیار نگران کرده است. همچنین به باور کارشناسان مرمت های غیراصولی به بنا آسیب های فراوانی وارد و چهرۀ آن را خَدشه دار کرده است. ترک و درز و شکاف ها در قسمتی از بخش های کاروان سرا از جمله حجره ها و باروی (برج) آن، به خوبی نمایان است و این یادگار ارزشمند تاریخی و فرهنگی را در خطر نابودی قرار داده است.

اما اگر بخواهیم از همۀ دشواری های کاروان سرای «دِیر گَچین» یاد کنیم، باید بی گمان " مثنوی هفتاد مَنی " را نگاشت که در این گزارش نمی گنجد. آنچه که همواره کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی را نگران کرده و بارها در سخنان و گزارش های خود به آن اشاره کرده اَند، واگذاری یادمان های تاریخی و ملی به گونۀ فله ای و بدون کارشناسی به بخش خصوصی است که بی گمان کاروان سرای «دیرِ گَچین» از این موضوع رنج فراوان می برد و به باور کُنش گران میراث فرهنگی کاربری ناهمخوان و غیرفرهنگی یادمان های تاریخی و ملی در برخی زمان ها موجب شده است تا شان و هویت و جایگاه این آثار تاریخی آسیب دیده و خَدشه دار شود.

همچنین کارشناسان میراث فرهنگی بارها هُشدار داده اند که نباید یادمان های ملی و به ویژه نفیس را واگذار کرد. آن هم به افراد غیرفرهنگی که هیچ گونه شناختی از فرهنگ و تاریخ ایران و یادمان های فرهنگی و تاریخی نداشته و ندارند و تنها با پرداخت بهایی ناچیز و آشکار در آثار تاریخی سرمایه گذاری کرده و به دنبال سود خود هستند. از سویی، کاربری های ناهمخوان و غیرفرهنگی آسیب های برگشت ناپذیری را به یادمان های ملی و تاریخی خواهد زد و دَخل و تصرف در آن ها اَمری اجتناب ناپذیر است. از همین روی، کارشناس می گویند که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باید دقت و نظارت های بیشتری در موضوع واگذاری ها داشته باشد و از زد و بندهای سیاسی و گاه واگذاری یادمان های ملی و تاریخی به دوستان و آشنایان سفارش شدۀ برخی از نهادها و چهره های دولتی خاص، پرهیز شود.

یک باستان شناس : کاروان سرای «دِیر گَچین» رو به ویرانی است

اما یکی از باستان شناسان که به تازگی از کاروان سرای «دِیر گَچین» بازدید کرده است با ابراز نگرانی به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «کاروان سرای «دیرِ گچین» همانند هزاران بنای هَمسان (مشابه) دیگر به حال خود رها شده است. ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قم با واگذاری کاروان سرا به یک نهاد شخصی، این میراث ارزشمند را به سمت و سوی نابودی کشانده است. مرمت‌های غیراصولی، کارشناسی نشده و بی کیفیتِ تاق‌ها و دیوارها، تبدیل حجره‌ها به جایگاه اقامت مسافران و ساخت و پرداخت اَبزارهای موسیقی، نگهداری انواع جانوران درون حیاط و حجره‌ها و ... چهرۀ این کاروان سرا را دگرگون و خَدشه دار کرده است. همچنین در ساخت درگاه کنونی بنا نیز از آجرهای اسلامی کوچک بهره برده اَند که به گمان فراوان هم زمان با بازسازی بام کاروان سرا ساخته شده است. از سویی، وجود اَنبوه استخوان جانوران به شیوۀ پراکنده درون حجره‌ها، تابوت چوبی و سردیس‌های رها شده از تیاترهای اجرا شده در بخش جنوب خاوری (شرقی) کاروان سرا، بازدیدکننده را با چشم‌اَندازی نازیبا و زشت روبه‌رو می‌کند. گفتنی است که این بخش از کاروان سرا در تاریکی فرو رفته و سیم‌های برق برای روشنایی درکف زمین پراکنده بوده و من از نورهای ساختگی برای عکاسی بهره برده اَم».

بانو شقایق محمدی نژاد در دنبالۀ سخنان خود گفت : «مرمت‌های غیراصولی و استحکام بخشی‌های نادرست و نارسا، نه تنها به پایداری سازه کمکی نمی‌کند، بلکه به آرامی و با گذشت زمان، مایۀ آسیب‌های برگشت ناپذیری خواهد شد و این کاروان سرای ارزشمند و بی همتا را در خطر نابودی قرار می دهد».

کاروان سرای «دِیر گَچین» به جایگاه نگهداری حیوانات تبدیل شده است!

این دانش آموختۀ کارشناسی رشتۀ باستان شناسی با گلایه از وضعیت کاروان سرا و کاربری های ناهمخوان آن در بخش دیگری از سخنان خود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «نگهداری از جانورانی همانند اسب، سگ، بز و بزغاله، مرغ، خروس و کبوتران در کاروان سرا و پراکنده بودن سرگین (فضولات) آن‌ها، هر دوستدار میراث فرهنگی را تنها به این موضوع می‌رساند که دارندۀ کاروان سرا با تبدیل کردن این جایگاه به یک کشتزار (مزرعه) شخصی و درآمدزایی با پذیرش مسافران در اتاق‌ها و ساخت و سازهای ناهمخوان و غیرمرتبط بدون حضور افراد کارشناس و آشنا به میراث فرهنگی، درکی از چگونگی پاسداشت و حفظ یادمان های تاریخی و ملی ندارد».

بانو محمدی نژاد در دنبالۀ سخنان خود اَفزود : «پاسداری و نگهداری از میراث ملی و فرهنگی، خویشکاری (وظیفه) هر ایرانیِ میهن دوستی است که ذره‌ای دل درگروی این آب و خاک دارد. این خاک از آنِ همۀ ما است و باید بدون هیچ گونه چشم داشتی در نگاهبانی از آن کوشید. شانه خالی کردن و سپردن چُنین میراث ارزشمندی به دست افراد ناماهر و خام‌دست، تنها به نابودی هرچه زودتر یادگارهای نیاکانی ما کمک می‌کند. از همین روی، شایسته است که هر کس به اندازۀ توان و دلسوزی خود، به یاری و پاسداری از این میراث گران بهای کشور بشتابد».

بازشناسی کاروان سرای «دِیر گَچین»

این باستان شناس دربارۀ پیشینه و ساخت کاروان سرای «دِیرِ گَچین» به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «کاروان سرای «دیرِ گَچین»، یکی از بزرگ‌ترین کاروان سراهای ایران، در مرکز پارک ملی کویر جای گرفته ‌است. ویژگی‌های بی مانند (منحصربه‌ فرد) این کاروان سرا اَنگیزه ای شده، تا کارشناسان آن را "مادر کاروان سراهای ایران" بنامند. دِیر گَچین یکی از بزرگ‌ترین کاروان سراهای ایران است و به غیر از اقامتگاه‌های معمول، ویژگی‌های نابهنجاری (غیرمعمول) نیز دارد. در درون محوطه، هر گوشه بر پایۀ نقشه (پلان) متفاوتی و برای عملکردی ویژه ساخته شده است. در گوشۀ شمال باختری (غربی) آسیاب و در جنوب باختری، حیاط کوچکی با گرمابه (حمام) و آشپزخانه قرار دارد. گوشۀ شمال خاوری همانند یک آپارتمان شخصی در پیرامون یک حیاط کوچک، ساخته شده و باید برای استفادۀ افراد سلطنتی یا مقامات بلندمرتبه در نظر گرفته شده باشد. از جمله این شخصیت‌ها، شاه اسماعیل یکم صفوی (907-30/1501-24) بود که در لشکرکشی خود از سرزمین پارس (فارس) به فیروزکوه و مازندران این مسیر را گذر کرده است (قاضی احمد، رویه 268). مسجدی در گوشۀ جنوب خاوری محوطه ساخته شده که نقشۀ آن مربع بوده و در مرکز حرم چهار پایۀ بزرگ از آجر ساسانی وجود دارد که به گونۀ چهارتاق چیده شده‌اند. همانند دیگر بناها، سقف نخستین با تاق‌های اسلامی متأخر جایگزین شده است، ولی به گمان فراوان مسجد در محل آتشکدۀ ساسانی برپا شده است که در مرکز آن یک چهارتاق گنبدی شکل داشته است.

جایگاه قرارگیری کاروان سرای «دیر گچین» در راه باستانی ری به اِسپهان (اصفهان) از دیرباز، کانون گردهمایی خطوط ارتباطی میان شرق و غرب بوده و راه‌های منطقه های شمالی، باختری، جنوبی و خاوری به ری، در این نقطه برخورد می‌کرده‌اند. به گفتۀ یعقوبی، راه‌ها به ری و اِسپهان و کرج و همدان، از قم جدا می‌شده و بدون وجود کاروان سرای «دیر گچین»، گذر از بیابان میان ری و قم، ممکن نبوده ‌است.

موقعیت مکانی دورافتاده و استحکام و گُسترۀ (وسعت) غیرعادی این بنا، گفتـﮥ استخری را مورد پذیرش قرار می دهد که از این کاروان سرا برای نگهداری ذخیره های نظامی استفاده می‌شده است. از سویی، قرارگیری کاروان سرا در انتهایی‌ترین نقطـﮥ جادۀ ری به قم در دورۀ ساسانی، زمینـﮥ جدا افتادن این مکان پس از انتقال جادۀ آن به مسیرکنونی خود در علی آباد که در دورۀ قاجار صورت گرفته را نیز، فراهم کرد. اما آثار و نشانه‌های ساخت این کاروان سرا در دورۀ ساسانی را می‌توان به روشنی در لایه‌های زیرین بازسازی‌های انجام شده در بنا، در گذر دورۀ اسلامی دید».

بانو محمدی نژاد دربارۀ اشاره های تاریخی به وجود کاروان سرای «دیر گچین» نیز گفت : «کتاب های بی شمار تاریخی از کاروان سرای دیرِ گچین نام برده و موقعیت و بنای آن را توصیف کرده‌اند. از آن میان می‌توان به الأعلاق النفيسة (ابن رُسته اصفهانی)، صورالاقالیم (استخری)، سفرنامه ابودلف (الرسالة الثانیة)، المسالک و الممالک و صورة الارض (ابن حوقَل)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم (شمس‌الدین مقدسی)، سیاست‌نامه (خواجه نظام‌الملک توسی) و ... اشاره کرد. گرچه نویسندگانی همانند یاقوت آن را به اَردشیر یکم (40 -224) نسبت داده و نام ساسانی «کرد-اَردشیر» را بر آن نهاده‌اند، ولی دیگرانی همانند حسن بن محمد قمی آن را اثری از خسرو اَنوشیروان (531 -79) ثبت کرده‌اند. از همین روی، می توان گفت که دیرینگی این بنا شاید مربوط به اوایل دورۀ ساسانیان باشد و در زمان خسرو اَنوشیروان مرمت شده باشد (شکوهی 1994).

در دورۀ اسلامی نیز، کاروان سرای دیرگچین دست کم دو بار مورد بازسازی اساسی قرار گرفته است. نخستین مناسبت در زمان سلطان سنجرسلجوقی (511 -52/1118 -57) بود که وزیر او اَبونصر احمد کاشی راه میان ری و قم را باز سازی کرد، دیر گچین را نیز، بازسازی کرده و روستای نزدیک کاج را تبدیل کرد. بار دیگر گویا در دورۀ صفویه بوده که بیشتر تاق‌های قدیمی که با آجرهای بزرگ ساسانی به اندازۀ 36×36×8 سانتی‌متر ساخته شده بود، برچیده شد و تاق‌های تازه ای با آجرهای کوچک‌تر به اندازۀ 25×25×5 سانتی‌متر بر روی سازۀ قدیم ساخته شد. همچنین شمار زیادی از آجرهای ساسانی در پیرامون محوطه باقی مانده و بعدها در ساختمان‌های اطراف مورد استفاده دوباره قرار گرفتند (شکوهی 1994).

سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت این کاروان سرا را در تاریخ یکم مهرماه ۱۳۸۲خورشیدی با شمارۀ ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در ۱۳۸۲خورشیدی مرمت اضطراری در آن آغاز شد که تا سال ۱۳۸۵خورشیدی ادامه داشته ‌است».

به گزارش تارنمای مهرگان، کاروان سرای «دِیر ِگَچین» در بخش مرکزی شهرستان قم، هشتاد کیلومتری شمال خاوری شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار)، و ۳۵ کیلومتری جنوب باختری ورامین جای گرفته ست. این بنا را به‌ اَنگیزۀ داشتنِ گنبدی از جنس گچ، دیرِ گَچین نامیده‌اند، ولی هم اینک چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

درگاه از سوی جنوب؛ نشانه‌های برجای مانده از مرمت‌های غیر اصولی، چهرۀ بنا را خدشه‌دار کرده است

ترک و شکاف ها در باروهای کاروانسرا به خوبی دیده می شود

مرمت های غیراصولی، آسیب های برگش ناپذیری را به جا گذاشته است

درون حجره ها مصالح ساختمانی قرار دارد

تابوت های چوبی رها شده در حجره ها

استخوان حیوانات در حجره های کاروانسرا یکی از شاهکارهای کاربری های جدید است؟؟

سردیس های به جا مانده از اجرای تیاتر در حجره ها بسیار شگفت انگیز است

وضعیت درون حجره های کاروانسرا بسیار غم بار و مایه افسوس است

وضعیت آجرها و سستی دیواره های سازه

ساخت سرویس بهداشتی در میان حیاط کاروانسرا و دخل و تصرفی که جای شگفتی دارد!؟

کاروانسرا در فاصله اندکی از جاده اصلی و در میان دشت قرار دارد

نگاره ها از بانو شقایق محمدی نژاد است

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان