تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی - سیاوُش آریا*

برپایی جاده سرویس اِختصاصی به بهانۀ بازسازی یک منبع آب قدیمی در حریم درجه یک و ممنوعۀ میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) و کوه بُری های گسترده در دامان کوهستان مهر یا همان رَحمت که خود دارای ضابطه های میراث فرهنگی است، نابودی و آسیب بخش بزرگی از آثار تاریخی و طبیعی کوه مهر را به دنبال داشته و دست درازی (تجاوز) آشکار به حریم ممنوعۀ میراث جهانی پارسه به شمار می آید که تخلفی روشن است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، چندی است که طرح آبرسانی به روستاهای شهر مَرودشت از سوی دولت آغاز شده است و شهرک های پیرامونی میراث جهانی پارسه نیز در طرح آبرسانی قرار دارند. اما به تازگی و به بهانۀ بازسازی یک منبع آب قدیمی در حریم درجه یک و ممنوعۀ میراث جهانی پارسه و در اصل با ساخت منبع آب بزرگ تری در همان منطقه، دست درازی گسترده ای به کوهستان مهر(رحمت کنونی) شده است که آثار تاریخی فراوانی در آن از جمله شماری از گوردخمه های کمابیش دو هزار ساله و آثار طبیعی منطقه را نابود و یا آسیب جدی به آن ها وارد شده است. مشاهدۀ حجم گستردۀ کوه بُری چه در مکان منبع آب و چه در ساخت جاده سرویس اِختصاصی که بدون آن نیز امکان بازسازی منبع قدیمی وجود داشت تا اَندازه ای دردناک است که دل هر دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی را به درد می آورد و آه از نهاد آدمی بلند شده و اَشک ها به حال میراث فرهنگی و بی دفاع و رنجور کشور روان خواهد شد.

سخن درخُور نگرش و نکتۀ غم اَنگیز داستان آن جا است که مکان ویرانی ها و کوه بُری ها در فاصلۀ اَندک و حساس 300 متری عَرصۀ پارسه و در حریم درجه یک و ممنوعۀ محوطۀ جهانی پارسه (تخت جمشید) جای دارد و چنین کارهایی انجام شده است که دارای ضابطه و قانون های حفاظتی ویژۀ میراث فرهنگی است. از جمله این که، برای پیشگیری از ویرانی آثار زیرسطحی باستانی چند هزار ساله حتا هرگونه پِی کَنی، درختکاری، ساخت و ساز و دخل و تصرف آشکارا و مطلقا ممنوع اعلام شده و روشن نیست که چگونه پایگاه جهانی پارسه که این رخداد تلخ و غیرقابل بازگشت درست در بیخ گوشش انجام شده، بر رَوند کار نظارت داشته و پروانۀ (مجوز) کار را داده است. این درحالی است که برپایۀ قانون های میراث فرهنگی که شفاف و روشن است همۀ این اقدام ها تخلف بوده و حتا برپایۀ نص صریح قانون جُرم به شمار می آید و مسببان آن باید مورد پرسش دستگاه قضایی و مجازات قرار گیرند.

پرسشی که در ذهن هر دوستدار میراث فرهنگی دغدغه مندی پیش می آید و از مدیریت پایگاه جهانی پارسه به عنوان مسول مستقیم چنین رخداد تلخ و آسیب جبران ناپذیری به میراث ملی و جهانی ایرانیان خواهد پرسید این است که، آیا وی ضمن لازم بودن شرایط تأمین آب آشامیدنی مردم منطقه، هیچ راه و رویکرد دیگری برای پیشگیری از این همه گستردگی ویرانی های کوه نیافته است؟ چگونه است که سال ها پیش از این که یک منبع آب آشامیدنی درهمان جایی که امروزه مورد بازسازی قرار گرفته، ساخته شده بود و حتا حریمی نیز برای مجموعه تعریف نشده بود پروانۀ هیچ گونه کوه بُری داده نشده، ولی هم اینک به سادگی و آسودگی مدیر پایگاه جهانی پارسه اجازه می دهد تا بخش بزرگی از حریم بلافصل عَرصه که حتا بیل زدن و کَند و کاو ساده هم در آن ممنوع است، این گونه به وسیلۀ ماشین آلات سنگین مورد تسطیح، ویرانی و نابودی بسیار گسترده قرار گیرد. به راستی این گونه کوتاهی و چشم پوشی و سهل اِنگاری مدیریت پایگاه پارسه (تخت جمشید) را چگونه می توان توجیه و جبران کرد. چه کسی پاسخگوی این همه نابودی و حجم گستردۀ ویرانی آثار تاریخی و طبیعی و چشم اَنداز(منظر) فرهنگی منطقه و کوهستان ارزشمند و استوره ای مهر است؟ حجم ویرانی ها و نزدیکی آن ها با آثار میراث جهانی پارسه تا اَندازه ای است که به شکلی روشن و آشکار موجب نابودی منظر طبیعی کوهستان مهر(رحمت) درهنگام نزدیک شدن به آثار میراث جهانی پارسه شده است. چگونه فاجعه ای به این بزرگی و در روز روشن در جلو چشمان مسولان میراث فرهنگی رُخ می دهد و آب هم از آب تکان نمی خورد. به راستی در برابر تاریخ و آیندگان چه پاسخی خواهیم داشت؟...

نیاز به یادآوری است که تأمین آب آشامیدنی و فراهم کردن شرایط تأمین آن از حقوق نخستین و روشن (مسَلَم) مردم پاک و ارجمند ساکن در منطقۀ دشت مَرودشت بوده و بایسته است تا زودتر انجام گیرد. اما باید از راه هایی اقدام کرد که هم آب آشامیدنی مردم منطقه فراهم شود و هم هیچ گونه آسیبی به یادمان های تاریخی و فرهنگی که همگی نشانه های هویتی و شناسنامۀ خود مردم منطقه است، وارد نشود.

ضوابط اِختصاصی کوهستان «مهر» چه می گوید؟

یک : در سراسر کوهستان مهر(رحمت) هرگونه دخل و تصرف در برگیرندۀ استخراج معدن، اِنفجار، کوه بُری، جنگل کاری، برپایی ساختمان، نصب دَکل و همانند آن که موجب تغییر توپوگرافی و چشم اَنداز عمومی کوه شود، ممنوع است. همچنین باید معدن شن و ماسه شهرداری مَرودشت در دامنۀ کوه در بخش جنوبی پارسه (تخت جمشید) برچیده شود.

دو : هرگونه واگذاری و دخل و تصرف در دامنۀ کوهستان مهر(رحمت) نیازمند کسب پروانه (مجوز) از سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (وزارت خانه کنونی) است.

ضوابط حریم میراث جهانی تخت جمشید چیست؟

یک : در درون محدوده خط – نقطه آبی رنگ بازتابیده (منعکس) بر روی نقشه که در اصل خود دارای ارزش تاریخی و واجد آثار فراوان زیر سطحی است، برپایی هرگونه ساختمان، تاسیسات، نصب دَکل، درختکاری، دیوارکشی، حصارکشی، پِی کَنی، کَند و کاو، تسطیح زمین های کشاورزی، هرگونه عملیات استخراج معدن های سنگ، شن و ماسه و خاک رُس، دفن و رهاسازی زباله و همانند آن ممنوع است.

دو : تغییر کاربری زمین های کشاورزی ممنوع است، ولی انجام کشت سطحی در زمین های کشاورزی که آثاری در آن مشهود نیست و به تایید سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (وزارت خانه کنونی) رسیده، مجاز است.

سه : در روستای شهرک زراعی در حاشیۀ جنوبی تختگاه پارسه (تخت جمشید) که خود بر روی آثار قرار گرفته است هرگونه دخل و تصرف در زمین ها و اَفزودن ساختمان ها و تاسیسات ممنوع است و باید در زمان مورد درخواست (مقتضی) برچیده شده و به مکانی برون از محدودۀ حریم جا به جا شود.

چهار : ساختمان های در پیوند با صنعت گردشگری موجود در این محدوده همانند هتل، مهمانسرا و رستوران و مانند آن که مورد نیاز گردشگران و بازدیدکنندگان است، می تواند باقی بماند. اما هرگونه تعمیر و بازسازی نیازمند تهیه طرح و تصویب آن در سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (وزارت خانه کنونی) است.

پنج : در محدودۀ حریم درجه یک، ساختمان های مسکونی یا دامداری و تاسیسات مربوط به آن ها و هر نوع تاسیسات دیگر موجود باید در زمان مورد درخواست (مقتضی) برچیده شود....

همان گونه که آگاهی یافتیم دو ضابطه محکم و استوار که بسیار نیز شفاف و روشن خویشکاری (وظیفه) مدیران میراث فرهنگی و پایگاه میراث جهانی پارسه را روشن کرده است، از یادمان های تاریخی و طبیعی جای گرفته در پیرامون میراث جهانی پارسه از جمله در همین مکانی که ویرانی گسترده و کوه بری انجام شده است حفاظت و پاسداری می کند که یکی ضابطۀ کوهستان مهر است و دیگری حریم درجه یک پارسه (تخت جمشید).

هم اینک پرسشی که به میان می آید و مایۀ شگفتی بوده، آن است که چگونه این همه تخلف و سرپیچی از قانون و ضابطه هایی که آشکارا انجام هرگونه کاری حتا درختکاری را ممنوع اعلام کرده است رُخ داده!؟ آیا همۀ این رویدادها نشان از ضعف و آشفتگی در مدیریت پایگاه جهانی پارسه نبوده و نیست...

اما هم اینک باید مسولان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و وزارت خانۀ میراث فرهنگی کل کشور ضمن ورود به موضوع رُخ داده، با بررسی و واکاوی دقیق و روشن و شفاف پرده از تخلف هایی که صورت گرفته، بردارند و به دغدغه ها و دل نگرانی های کُنشگران و دوستداران میراث فرهنگی پایان داده و به اَفکارعمومی پاسخ گو باشند. زیرا در یکی دو دهۀ گذشته، چنین فاجعه ای بزرگ و دردناکی در محوطۀ جهانی پارسه و شهر مَرودشت رخ نداده است.

جایگاه و اَرزش والای کوه «مهر»

کوه وَرجاوَند و تاریخی مهر(رحمت) همان گونه که از نام آن نیز روشن است از دیرباز دارای ارزش و اَرج ویژه ای در میان مردم ساکن در دشت مَرودشت و سرزمین پارس بوده و مایۀ بخشایش و مهربانی (رحمت) و موهبت به شمار می آمده است. همچنین جدای از در دامان گرفتن آثار نیاکانی و منسوب به جمشید باستانی (در دورۀ اسلامی)، تنها باید به چشمه های فراوان و پر آبی نگاه کنیم که تا همین چند دهه پیش هر ثانیه هزاران لیتر آب گورا به دشت پای خود پیشکش می کرد، آنگاه متوجه دلیل ارزش و احترام کوهستان مهر می شدیم.   

 داریوش بزرگ، شاهنشاه ایران در سال 518 پیش از میلاد اَرگ شهر پارسه را در پای آن بنا نهاد و پس از آن، این کوه جایگاهی سِپَندینه (مقدس) برای دفن مردگان شاهان و مردم گشت. درست بالای پارسه (تخت جمشید) در دامان کوه در دو گور صخره ای بزرگ دو تن از شاهان هخامنشی و نزدیکان آن ها به دامن کوه مهر سپرده شده اند. در نزدیک کمابیش 20 کیلومتر پایین تر در جایی که نامش را «قدمگاه» می نامند یک مرکز سترگ نیایشگاهی سنگتراش دیگر هخامنشی قرار دارد.

پس از فرو اُفتادن هخامنشیان و در فاصلۀ بلند بیش از 1000 ساله تا فروپاشی شاهنشاهی ساسانیان کوهستان مهر بینندۀ دفن هزاران تَن از مردمانی بود که به شکل های گوناگون از گورهای صخره ای گرفته تا دَخمه های سنگی یا همان گورهای سنگی درپوش دار، تا گورهایی که با توده سنگ های لاشه ای به شکل یک توده حجیم سنگی دیده می شوند به دامان کوهستان مهر برای خواب اَبدی سپرده می شدند.

گورهای نامدار به «آخور رستم» در جنوب پارسه (تخت جمشید) و گورهای صخره ای شمال پارسه تا نقش قهرمانان (رجب) از شاخص ترین های آن به شمار می آیند.

جایگاه آیینی و ارزشمند و گرامی (محترم) کوهستان مهر به همراه وجود هزاران اثر باستانی که در جای جای آن قرار گرفته، سبب شده است که از آغاز روی کار آمدن ساز و کار سازمان میراث فرهنگی، این کوه تحت مراقبت و حفاظت میراث فرهنگی و یگان حفاظت آن قرار گیرد. بخش بزرگی از این کوه در محدودۀ حریم درجه یک محوطه میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) قرار دارد که بنا بر آن هرگونه کند وکاو و پِی کنی و حتا درختکاری نیز به سبب آسیبی که می تواند به لایه های باستانی نهفته در دل زمین بزند، ممنوع است.

 بنا به جایگاه ارزشی کوهستان مهر، همۀ آن بخش هایی که بیرون از محدودۀ حریم های درجه یک و دو محوطه میراث جهانی پارسه قرار می گیرد درون حریم چشم اَندازی یا منظری و فرهنگی منطقه جای گرفته و برای آن ضابطه ویژه تعریف و تبیین شده است. بر پایۀ این ضابطه ها و قانون ها هرگونه دخل و تصرف، تغییر توپوگرافی و منظر کوه و دامنۀ آن در قالب اِکتشاف معدن تا نصب دکل و خاکبرداری و تسطیح ممنوع است و انجام آن ها جُرم به شمار می آید و مورد پیگرد یگان حفاظت و بخش حقوقی میراث فرهنگی قرار می گیرد.

میراث جهانی پارسه در شهر مَرودشت قرار دارد و در 57 کیلومتری شهرستان شیراز جای گرفته است. آثار قرار گرفته در اَرگ پارسه از دوران داریوش هخامنشی آغاز و تا دورۀ داریوش سوم را در برمی گیرد. همچنین در حریم های سه گانۀ میراث جهانی پارسه آثاری از دوران پیش از تاریخ تا دورۀ اسلامی دیده می شود که هرکدام از ارزش فراوانی برخوردار است.

نگاره های زیر به تازگی و با گوشی همراه و در زمان برافتادن خورشید گرفته شده و کمی کیفیت آن ها پایین است، آن ها را ببینید :

گوردخمه های فراوانی در طرح بازسازی منبع آب از میان رفته و برای همیشه نابود شده اند

تخریب گوردخمه های منطقه

گستردگی حجم تخریب ها چیزی جز افسوس و دریغ برجای نمی گذارد

نابودی آثار تاریخی و طبیعی در حریم ممنوعه میراث جهانی تخت جمشید

نقشه دقیق جایگاه آثار تاریخی منطقه

نقشه دقیق محدودۀ تخریب ها و گذر جاده

نقشه محدوده عرصه و حریم درجه یک و ممنوعه میراث جهانی تخت جمشید

این محل مکان یک منبع آب دیگر دایره ای شکل که می شد با رعایت الزامات در دامنه کوه که پشت به منظر تخت جمشید است را منبع آب ایجاد کرد و هیچ آسیبی هم به حریم و کوه مهر نمی رسید و روشن نیست که چرا این مکان پیشنهاد نشده است

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی- خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر انجمن مهرگان