تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

در اواخر دی ماه بود که گروه فیلم برداری نرگس آبیار برای ساخت فیلم «سووشون» وارد خانۀ نصیرالمُلک شیراز که از خانه های بسیار ارزشمند و یگانۀ دورۀ قاجاریه به شمار می آید، شده و حاشیه های فراوانی را به دنبال داشت. از سویی، خانۀ نصیرالمُلک جزو نفایس ملی است و هرگونه فیلم برداری و عکاسی حرفه ای در آن برپایۀ قانون های میراث فرهنگی که آشکارا و روشن به آن اِشاره شده، ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید.

گزارش زیر نقدی است بر عملکرد دوگانه و دارای تناقض وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی که به قانون های درونی خود پایبند نبوده و آن ها را دوُر زده و در برابر اَفکار همگانی(عمومی) پنهان کاری و سکوت می کند تا راه برای افراد غیرمتخصص و غیرمسول باز شود.

قانون های میراث فرهنگی دربارۀ  ممنوعیت فیلم برداری در مکان های تاریخی و فرهنگی

در گام نخست و بر پایۀ قانون های میراث فرهنگی کشور که آشکارا و شفاف به آن اشاره شده است، فیلم برداری و عکاسی حرفه ای در مکان های تاریخی و فرهنگی ممنوع است. این قانون در سال 1393 خورشیدی به سراسر کشور ابلاغ شده است و لغو آن نیز راه کارهایی دارد و هیچ فردی حتا وزیر میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی نمی تواند قانون را زیر پا گذاشته و یا دُور بزند. زیرا لغو هر قانونی باید نخست از سوی کارشناسان کارآزموده و پیشکسوت و متخصص میراث فرهنگی به اشتراک گذاشته و راستی آزمایی شود و پس از تایید از سوی کارشناسان میراث فرهنگی به خانۀ ملت(مجلس)رفته و در آنجا پس از گذراندن وَهله ها (مراحل) و بررسی های گوناگون تخصصی، اگر مشکلی بر سر راه نباشد، تایید شده و پس از آن به وزارت خانۀ میراث فرهنگی اِبلاغ شود. و می دانیم که در این زمینه، چُنین اِبلاغیه و دستوری وجود ندارد و همچنان فیلم برداری در مکان های تاریخی و فرهنگی ممنوع بوده و حتا تخلف به شمار می آید و هیچ نهاد یا اُرگانی هم نمی تواند مجوزی خلاف قانون های کشور صادر کند. هرچند که، در سال 1398 خورشیدی مادۀ 13 دستورالعمل وزارت میراث فرهنگی دربارۀ «فیلم‌برداری و عکاسی از مکان های تاریخی و اَموال منقول فرهنگی ـ‌ تاریخی» صادر شده است، ولی در تبصرۀ آن فیلم برداری در مکان های تاریخی را با محدودیت های ویژه ای همراه ساخته است و نیازمند باشَندگی(حضور)کارشناسان مربوطه، نمایندۀ یگان حفاظت میراث فرهنگی و نظارت عالیه ادارۀ کل حراست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. از سویی، همان گونه که در بالا به آن اِشاره شد، این قانون از سوی خانۀ ملت(مجلس) نه بررسی و نه اِبلاغ شده است و همچنان از دید قانونی فیلم برداری و عکاسی حرفه ای در مکان های تاریخی و فرهنگی ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید و کسانی که به فیلم سازان و گروه های فیلم برداری مجوز می دهند، بی گمان قانون را زیر پا گذاشته و تخلف کرده اَند. سخن در این زمینه و دربارۀ تبصرۀ مادۀ 13 فراوان است و به درازا کشیده خواهد شد و در این جا نمی گنجد و از آن در می گذریم...

حاشیه های فیلم «سووشون» در مکان های تاریخی شیراز

گروه فیلم برداری نرگس آبیار برای ساخت فیلم «سووشون» پس از ورود به باغ عفیف آباد در سال گذشته که دارای حاشیه های فراوانی شد و اگر کوشش ها و فشارهای تَنی چند از کارشناسان میراث فرهنگی و نگارنده و رسانه ها نبود بی گمان به فاجعه ای تبدیل می شد، با ورود به اَرگ تاریخی کریمخان زند و خانۀ زینت المُلک و فروغ المُلک که همگی از یادگارهای بسیار ارزشمند کشور و شهرستان شیراز به شمار می آیند در اواخر دی ماه امسال به نگین خانه های تاریخی شهرستان شیراز یعنی خانۀ نصیرالمُلک با آن همه زیبایی و تزیینات ویژه و بی همتا و نقاشی های بی مانند (منحصر به فرد) برای فیلم برداری وارد شده و گویا یک روز در این خانه به فیلم برداری پرداخته است. نخست باید دانست که خانۀ نصیرالمُلک شیراز سال های سال است که دفتر پایگاه پژوهشی بافت قدیم و تاریخی شیراز است و ورود مردم و گردشگران در آن ممنوع بوده است و روشن نیست که آرمان تهیه کنندگان فیلم «سووشون» از ورود به چنین مکانی چه بوده است؟ زیرا اگر آرمان فیلم سازان، معرفی خانه های تاریخی برای گردشگران و یا مردم باشد، بازدید از خانۀ نصیرالمُلک برای گردشگران و مردم ممنوع است.اما مهم تر از همه، این که خانۀ نصیرالمُلک شیراز جزو نفایس ملی است و به هیچ روی نمی توان از آن بهره برداری در هر زمینه ای که باشد،کرد چه برسد به فیلم برداری. اما شوربختانه و با زیر پا گذاشتن قانون، گروه فیلم برداری نرگس آبیار به آن بنای ارزشمند و نفیس ورود پیدا کرده که تخلفی آشکار و روشن است و باید پاسخ گوی اَفکار همگانی و آیندگان باشند. همچنین کوتاهی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان را نمی توان نادیده گرفت که خود گناهی است نابخشودنی و مایۀ شوربختی است. از سویی، سکوت و بی تفاوتی و ناکارآمدی ادارۀ میراث فرهنگی استان در این زمینه، اَنگیزه ای شد تا برخی از افراد غیرمتخصص و غیرمسول که آرمان های دیگری را دنبال می کنند به موضوع ورود کرده و حتا پا را فراتر گذاشته و دست به اِظهارنظرهای غیرکارشناسی زده اَند که نشان گر منفعل بودن ادارۀ میراث فرهنگی استان و مسولان مربوطه است.

در همین زمینه، یکی از کارشناسان حفاظت و مرمت بناهای تاریخی که در روز فیلم برداری گروه فیلم «سووشون» از خانۀ نصیرالمُلک حضور داشته با اِبراز گلایۀ فراوان به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « بناهای تاریخی با گذشت زمان دارای تاب آوری ویژه ای هستند و نمی توان و نباید گروه زیادی به یکبارگی به آن ها ورود کنند، ولی شوربختانه در زمان فیلم برداری عوامل فیلم «سووشون» بالای 150 تَن به خانۀ نصیرالمُلک یورش برده که بی گمان آسیب های ناملموسی به آن بنای بسیار ارزشمند وارد شده است و در آینده خود را نشان خواهد داد. همچنین برخی اَفراد غیرمتخصص در خصوص چگونگی حفاظت از بناها و آثار تاریخی ورود کرده اَند که جای بَسی شرم و شوربختی دارد. از سویی، ادارۀ میراث فرهنگی استان بر چه پایه ای همۀ قانون ها را در این باره نادیده گرفته است و چه کسی پاسخ گوی فاجعۀ رخ داده است؟».

این کارشناس میراث فرهنگی که نخواست نامش آشکار شود در بخش دیگری از سخنان خود گفت : «نور پروژکتورها بی گمان سبب آسیب رسانی به نقاشی ها و تزیینات بنا شده است و در آینده ای دورتر خود را نمایان خواهد ساخت. همچنین خانۀ نصیرالمُلک جزو نفایس ملی است و بناها و آثاری که جزو نفایس ملی هستند دارای ملاحظات و قانون های ویژه ای هستند و نمی توان برای آن ها تصمیم های غیرکارشناسی و فَله ای گرفت. به هر روی، ورود گروه فیلم بردای فیلم «سووشون» به خانۀ تاریخی نصیرالمُلک از هر دیدگاه و جنبه ای که به آن نگاه کنیم، نادرست بوده و تخلف به شمار می آید و مسولان میراث فرهنگی باید پاسخ گو باشند. شوربختانه ساختار وزارت میراث فرهنگی از بُن و پایه غلط است و افراد غیرمتخصص برای آن در سطح کشور تصمیم می گیرند که در فَرجام هویت و شناسنامۀ بالَندۀ مردمی با فرهنگ زیر بار نابخردی و نادانی لِه شده و فرو می ریزد».

این کارشناس حفاظت و مرمت بناهای تاریخی در پایان اَفزود : «موضوع مهم تر آن است که، شان و جایگاه و منزلت یک بنای تاریخی نفیس است که زیر پرسش می رود و جای بَسی اَندوه و شرم است که برای برخی ملاحظات، قانون ها را زیر پا گذاشته و دُور می زنیم».

آیا فیلم «سووشون» کمکی به توسعۀ گردشگری شیراز خواهد کرد؟

باید دانست که ساخت چُنین فیلم هایی که با هزینه های بسیار بالایی هم انجام می شود هیچ سودی برای شهرستان شیراز و مکان های تاریخی آن ندارد و آن گونه که گروهی برای خودنمایی و مسایل دیگر (که جای پرداخت آن نیست)، مدعی رونق و توسعۀ گردشگری به وسیلۀ ساخت چُنین فیلم هایی هستند، نادرست است. زیرا در گام نخست اگر آرمان رونق و توسعۀ گردشگری داخلی باشد که ساخت چنین فیلم و سریال هایی هیچ گونه تاثیری در رونق گردشگری نداشته و ندارد و بیشتر هیاهوی خبری است برای دیده شدن. زیرا تودۀ مردم یا چنین فیلم هایی را نگاه نمی کنند یا با دیدن این فیلم ها به هیچ روی به فکر سفر به مکان های تاریخی نخواهند افتاد و بسیار بسیار اَندک بوده که فردی به وسیلۀ فیلمی تشویق و ترغیب به بازدید از مکان تاریخی شده باشد و در این زمینه نیز، هیچ آماری وجود ندارد. مهم تر از همه، شهرستان شیراز که به شهر راز و ادب و هنر و فرهنگ نامدار است نیازی به چنین تبلیغ های توخالی ندارد و گره کور گردشگری شهرستان شیراز در جای دیگری است که کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری و کُنشگران با آن آشنا بوده و هستند.

همچنین اگر آرمان فیلم «سووشون» گردشگران برون مرزی باشد که آشکار و روشن است که دیگر کشورها بسیار کم شده است که فیلم یا سریال های ایرانی با چنین شیوه و سبکی را ببینند تا چه رسد که با آن فیلم ترغیب به آمدن به ایران و بازدید از آن مکان تاریخی شوند. از سویی، شهرستان شیراز و سرزمین پارس برای همۀ جهانیان شناخته شده است و نیازمند چنین تبلیغ های توخالی نبوده و نیست و گره کور گردشگری کشور و کار در جای دیگری است که در این جا نمی گنجد و نمی توان به آن ها پرداخت.

همچنین خانۀ نصیرالملک حتا برای مردم شیراز هم قابل بازدید نیست چه برسد برای گردشگران. زیرا سال ها است که دفتر پایگاه پژوهشی بافت تاریخی و قدیم شیراز است.

اکنون این پرسش به میان می آید که، چگونه می توان خلاف قانون عمل کرد و قانون های شفاف و روشن را دُور زد؟ اگر رخ داد ناگواری در این خانۀ تاریخی که جزو نفایس ملی به شمار می آید و چشم و چراغ خانه های تاریخی شهرستان شیراز و کشور است از سوی گروه فیلم برداری روی می داد چه کسی پاسخ گو بوده و کدام نهاد یا اُرگان و وزارت خانه زیر بار خواهند رفت؟ و پاسخ آیندگان را چگونه خواهیم داد. یادمان باشد یادمان های تاریخی و فرهنگی کشور تنها به نسل امروز تعلق ندارد و امانتی است نزد ما و باید آن ها را همان گونه که به دست ما رسیده است به آیندگان که صاحبان اصلی این سرزمین هستند، واگذار کنیم.

از همین روی، کارشناسان میراث فرهنگی و دلسوزان فرهنگ و تاریخ شهر به این روند ناخجسته اعتراض دارند و خواهان پایان کار گروه فیلم برداری«سووشون» در مکان های تاریخی شهرستان شیراز هستند.

بازشناسی خانۀ نصیرالمُلک شیراز

خانه نصیرالملک از خانه های بسیار ارزشمند دوران قاجاریه در شهرستان شیراز است که در محلۀ گودعَربان در مجاورت خیابان لطفعلی خان زند و در کنار مسجد نصیرالملک جای دارد.

این خانه بخشی از مجموعۀ بزرگ جلوخان(فضایی همانند میدان)،گرمابه، آب اَنبار و مسجد بوده که از سوی حاجی میرزا حسنعلی خان نصیرالملک، فرزند سوم حاجی قوام المُلک و از فرمانروایان پارس در دورۀ قاجاریه، ساخته شده و هم اینک جلوخان و گرمابه آن از میان رفته است.

این خانه دارای دو حیاط شمالی و جنوبی است که یک محور اصلی طولی دارد که در راستای آن، اَندرونی و اتاق بزرگ اُرسی آن و بیرونی و اتاق اُرسی بیرونی قرار گرفته است. از این مجموعه، تنها اَندرونی خانه و اتاق اُرسی چلیپا شکل آن برجای مانده و بیرونی تبدیل به پاسگاه نیروی انتظامی شده بود که هم اینک پاسگاه نیز متروک شده است.

ورودی خانه در آغاز در یک جلوخان جای داشته که با ساخت خیابان، جلوخان، هَشتی و بخشی از پله ارتباطی به اتاق های جانبی اَندرونی نیز ویران شده است.

آنچه هم اینک از خانۀ نصیرالملک برجای مانده است در برگیرندۀ تالار اصلی (تالار آینه)، بخشی از حیاط اَندرونی، بیرونی و زیرزمین است. پس از گذر از یک راهرو کوچک با تزیینات گچ بری به رنگ سبز یشمی اتاق کوچکی قرار دارد که به تالار آینه می اَنجامد.

این تالار سراسر به گونۀ قرینه ساخته شده است. در دو گوشۀ شمالی و جنوبی تالار دو درک بزرگ اُرسی سراسری با گره چینی های ظریف و شیشه های رنگی که به دو حیاط اَندرونی و بیرونی در پیوند است، وجود دارد.

تالار دارای سه فضا در بردارندۀ یک شاه نشین مرکزی و دو اتاق در دو سمت آن است. در برابر هرکدام از این فضاها یک جفت ستون با تزیینات آینه کاری وجود دارد و از دو سو با درک های اُرسی به دو اتاق مجاور باز می شود، همۀ درهایی که از اتاق ها به تالار آینه باز می شوند، چوبی بوده و نقاشی شده اَند.

اَشکوب(طبقه) دوم بنا، بر روی این اتاق ها جای گرفته است، ولی تالار یک اَشکوبه و سقفش به اَندازۀ دو اشکوبه مرتفع است.

خانۀ نصیرالملک دارای زیرزمین بزرگ و پیچ در پیچی است که قوس ها و نورگیرهای مشبک سنگی زیبایی دارد. این مشبک های سنگی به همراه تزیینات پیچک و گلدان، اُرسی های گره چینی با شیشه های رنگی، تاق های پیرامونی و حوض مستطیل شکل بزرگ در برابر تالار، به تالار زیبایی بخشیده است.

تزیینات گچ و آینه بیشترین تزیینات خانۀ نصیرالملک را تشکیل می دهند. اتاق های اشکوب دوم دارای دو ردیف تاقچه با تزیینات گچ و آینه است. تالار و اتاق ها در برگیرندۀ تاقچه ها، رَفت ها با تزیینات گچ و آینه با نقش های ترکیبی ایرانی و اروپایی است. سقف در دو اشکوبه به گونۀ تخت کوبی دارای نقاشی هایی به شیوه و سبک اروپایی است.

در نقاشی ها، نگاره های(تصاویر)خانه ها، کلیساها و چهره های اروپایی دیده می شوند. در اِمتداد جنوبی راهرو خاوری(شرقی) کنار تالار اصلی گاوچاهی جای دارد که هنوز بخش هایی از حوض و راه جلو چاه برجای مانده است.

در سال های گذشته این خانه از سوی وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی(سازمان وقت) استان مرمت شده است و هم اینک از آن به عنوان پایگاه پژوهش بافت قدیم شیراز استفاده می شود.

خانۀ نصیرالملک در تاریخ 30 اَردیبهشت ماه 1354 خورشیدی با شمارۀ 1068 به ثبت ملی رسیده است و از شاهکارهای هنر و معماری شهرستان شیراز و حتا کشور است.

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان