تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا* 

ساخت کارخانۀ سنگ شکن در حریم درجه یک و بخش جنوبی و جاده کشی در باختر (غرب) آتشکدۀ ساسانی «گِرِه» که نزدیک یک دهه پیش آغاز و هم اینک گسترش فراوانی پیدا کرده، تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان است و دست درازی (تعرض) آشکار به بنای ملی به شمار می رود.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یکی از بزرگ ترین چالش های یادمان های تاریخی و فرهنگی کشور در بیرون شهرها و در روستاها و آبادی ها، عملیات معدن کاری است که بلای جان بیشتر یادمان های میراث فرهنگی و زیست بوم شده است. باید پذیرفت که شوربختانه بیشتر عملیات معدن کاری و عمرانی کشور دارای پیوست های زیست بومی (محیط زیست) و میراث فرهنگی نیستند و نهادها و اُرگان های گوناگون خود را ملزم به درخواست آگاهی (اِستعلام) از اداره های میراث فرهنگی و حفاظت از محیط زیست نمی دانند. این در حالی است که برپایۀ قانون و ضابطه های موجود کشور، هر نهاد یا اُرگان و یا اِداره و بخش خصوصی موظف است برای اَنجام کوچک ترین کار عمرانی و ساخت و سازی از اداره های میراث فرهنگی و محیط زیست شهرستان مربوطه درخواست آگاهی کرده و پروانه (مجوز) کار بگیرد.

اما آتشکدۀ بسیار اَرزشمند ساسانی نامدار به «گِرِه» یا «جِره» در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی به سر می برد. ساخت و گسترش کارخانۀ سنگ شکن در حریم درجه یک و بخش جنوبی و جاده کشی در باختر (غرب) آن، که کمابیش یک دهه است آغاز به کار کرده، تهدیدی جدی و بزرگ برای یادگار ساسانیان به شمار می آید. همچنین معدنی که این کارخانه از آن سنگ برداشت می کند، سنگ های رودخانه ای و دامنۀ رودخانه در نزدیکی محوطۀ باستانی «گِره» و چهارتاقی آن است. بی گمان برداشت سنگ از رودخانۀ گِره در بخش خاوری (شرقی) این محوطۀ بسیار اَرزشمند تاریخی، در پایان منجر به از میان رفتن آثار و بقایای کشف ناشدۀ بازمانده از روزگار ساسانیان در محوطۀ باستانی «گِره» خواهد شد.

از سویی، در اَوایل دهۀ نود و همان آغاز ساخت کارخانۀ سنگ شکن نیز نمایندۀ میراث فرهنگی شهرستان کازرون دربارۀ این کارخانه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته بود : « این کارخانه که در حریم درجه یک محوطۀ باستانی «گِره» و چهارتاقی آن جای دارد، تنها پروانۀ (مجوز) سنگ شکن دارد و نه بهره برداری از کوه های پیرامون چهارتاقی و محوطۀ باستانی آن». همچنین مدیر میراث فرهنگی شهرستان کازرون از پیگیری پروندۀ کارخانۀ سنگ شکن و تعیین حریم و عَرصۀ چهارتاقی ساسانی «گِره» در ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و مرکز خبر داده بود. با این همه، و پس از گذشت بیش از پنج سال همچنان همان دشواری ها برجای خود باقی است و در نبود نظارت و پیگیری های بیشتر مسولان، کارخانۀ سنگ شکن گسترش بیشتری پیدا کرده و حتا استخر آبی هم در کنار کارگاه ساخته است که همگی تخلف به شمار می آید و باید برچیده شود.

با این همه، نگارنده بر پایۀ مسولیت اجتماعی خویش به ادارۀ میراث فرهنگی مرکز استان رفته و پیگیر داستان و چالش های پیش روی آتشکدۀ «گِره» شده است. کارشناسان میراث فرهنگی استان نیز در همین زمینه و با بیان این که، کارخانۀ سنگ شکن در حریم درجۀ یک محوطه و چهارتاقی «گِره» جای دارد و باید از دنبالۀ کار آن پیشگیری شود، دخل و تصرف به حریم یادگار ساسانیان را از چالش های بزرگ آن دانسته که باید بخش حقوقی وزارت خانه میراث فرهنگی استان پیگیر داستان باشد و پروندۀ شکایت آن نیز، دنبال شود.

حفاری های غیرمجاز پِیاپِی در محوطۀ باستانی «گِره» و کنار چهارتاقی آن

اما کَند و کاوهای گستردۀ غیرمجاز سوداگران اَموال تاریخی - فرهنگی و قاچاقچیان میراث فرهنگی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنجی که هیچ وجود خارجی ندارد، در جای جای عَرصه و حریم محوطۀ باستانی «گِره» و کنار چهارتاقی آن به چشم می خورد که دل هر دوست دار تاریخ و فرهنگ ایرانی را به درد می آورد. کَند و کاوهایی که از گذشته وجود داشته و هم اینک نیز، بر شمار آن ها اَفزوده شده که جای نگرانی شدید دارد و باید نظارت و سرکشی های یگان حفاظت میراث فرهنگی بیشتر شود. از سویی، کمبود نیروی اِنسانی در یگان حفاظت میراث فرهنگی و نبود تجهیزات مورد نیاز سبب شده است تا وزارت میراث فرهنگی نتواند به درستی از یادمان های تاریخی و ملی پاسداری و حفاظت کند. به باور کارشناسان میراث فرهنگی باید وزیر میراث فرهنگی هر چه زودتر و فوری موضوع کمبود نیروی یگان حفاظت را در دولت پیگیری کند و این مورد از همۀ کارهای وزارت خانۀ میراث فرهنگی مهم تر بوده و اولویت دارد. همچنین کارشناسان میراث فرهنگی بر این باور هستند که اگر به زودی چالش کمبود نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی تعیین تکلیف نشود و نیروهای اِنسانی در یگان حفاظت به چندین برابر تبدیل نشود، در آینده ای نه چندان دور باید بینندۀ نابودی بیشتر یادمان های تاریخی و باستانی کشور از سوی سوداگران نابخرد و فرومایه بود.

یکی از اَنگیزه های گسترش روزاَفزون کَند و کاوهای غیرمجاز در کنار یادگارهای تاریخی و فرهنگی نبود آموزش و پالایش نکردن فرهنگ است. همچنین نداشتن عشق به میهن و عِرق ملی و نبود اهلیت سرزمینی و نبود سواد میراث فرهنگی و شناخت تاریخ گذشته در میان تودۀ مردم  است. از سویی، آز و سودجویی و توهم در میان تودۀ مردم و بالاتر از همه، فقر فرهنگی سبب شده تا یادمان هایی که سَده ها و هزاره ها به دست پدران و مادران همین مردم حفظ و پاسداری شده، اِمروزه به تاراج رود و در یکی دو سالِ گذشته، اَبعاد تازه تری پیدا کند. شوربختانه اِمروزه به هر بنا و محوطه و اثر تاریخی در بیرون از شهرها نگاه کنیم، مورد دستبرد سوداگران جای گرفته است. به هر روی، قاچاقچیان میراث فرهنگی داعش وار به یادمان های تاریخی کشور می تازند و یکی پس از دیگری را نابود می کنند و ما تنها بینندۀ نابودی و پایمال شدن شناسنامۀ بالنده و غرورآمیز خویش هستیم!

فرونشست زمین در محوطه و نزدیکی چهارتاقی «گِره»

یکی دیگر از دشواری های محوطۀ باستانی نامدار به «گِرِه»، موضوع شکاف زمین بوده، که چند سالی است گریبانگیر این کهن شهر ساسانی شده و شکاف بزرگ و ژرفی (عمیق) بر روی زمین و در نزدیکی چهارتاقی پدیدار شده است که در تازه ترین بازدید میدانی نگارنده، شکاف زمین رو به گسترش بوده و تبدیل به فرونشست زمین شده است. یکی از اَنگیزه های فرونشست زمین، برداشت بی رَویۀ آب از سفره های زیر زمینی و تهی شدن آبخوان ها است. به هر روی، در نزدیکی چهارتاقی ساسانی بخشی از زمین شکاف بزرگی خورده و خاک به اصطلاح شُسته و خُورده شده است و یک خط بزرگی اِمتداد پیدا کرده است. نیاز به یادآوری است که، در این زمینه، باید کارشناسان مربوطه موضوع را بررسی کرده و نظر دهند و به دنبال پیشگیری از آن باشند و نگارنده تنها بر پایۀ شواهد موجود به این موضوع پرداخته است.

از دیگر دشواری های پیش روی یادگار ساسانیان، حضور پِیاپی ولگردان و معتادان در کنار چهارتاقی «گِره» است که در چندین جای محوطه، می توان خاکستر آتش آن ها را ردیابی کرد و در جاهایی یادگاری نویسی های این نابخردان را بر روی چهارتاقی دید. همچنین تابلو معرفی بنا که در کنار یکی از پایه های چهارتاقی بر روی زمین نصب شده بود از بیخ و بُن از جا کَنده و رُبوده شده است که زنگ خطری برای یادگار ساسانیان به شمار می آید.

 چالش ها و دشواری های آتشکدۀ ساسانی «گِره» یکی دوتا نیست و اگر بخواهیم به همۀ آن ها بپردازیم باید " مثنوی هفتاد مَنی را نگاشت" و در این جا نمی گنجد. اما مهم ترین و بدترین درد یادگار ساسانیان ساخت کارخانۀ سنگ شکن است که آینده ای تاریکی را پیش روی یکی از مهم ترین و اَرزشمندترین بناها و محوطه های ساسانی کشور قرار خواهد داد. همچنین باید راه چاره ای بُنیادین برای کَند و کاوهای غیرمجاز سوداگران اَموال تاریخی – فرهنگی اَندیشید و به کار بست. زیرا با وضعیت موجود و با نگرش به این که، محوطۀ تاریخی «گِره» مورد مطالعه و کاوش های باستان شناسی تا کنون قرار نگرفته است، به لایه های باستان شناختی محوطه آسیب های برگشت ناپذیری وارد خواهد شد و نهشته های فرهنگی را از میان برده و برای همیشه نابود خواهد کرد.

بازشناسی آتشکدۀ ساسانی «گِره»

آتشکدۀ ساسانی نامدار به «گِره» که درمیان مردم بومی به "چهارتاق" نیز، پر آوازه است در 55 کیلومتری کازرون و شمال خاوری روستای بالاده ساخته شده است.این یادمان تاریخی که برروی تپه ای مُشرف به رودخانۀ گِره جای گرفته، بنایی چهارگوشه ای از سنگ وگچ است که اندازۀ هرپهلوی (ضلع) آن نزدیک 14متر است وگنبدی سنگی برفراز آن ساخته شده است. بقایای ساختمان های ویرانه ای که در پیرامون آتشکده وجود دارد، بیانگر آن است که این محوطه درگذشته شهر بزرگی بوده است که مجموعه ای از آثار در آن وجود داشته که هم اینک چهارتاقی گِره از آن برجای مانده که از اَرزش بسیار فراوانی نزد باستان شناسان برخورداراست.

آتشکدۀ گِره یا جِره با چهارتاقی های دیگری که دردوران ساسانی ساخته شده است،همانندی بسیاری دارد. به گفتۀ " تَبری" این آتشکده را مهرنرسی(مهر نرسه)، وزیرخوش نام بهرام پنجم ساسانی برای فرزندانش ساخته و تا سده ی سوم مَهی(قمری) آباد بوده است.

این چهارتاقی سال ها است که بدون هرگونه دیوارکشی (حصار) و حفاظت فیزیکی رها شده است. با این همه مِهرازی (معماری) این سازه چنان است که در درازای این همه سالیان خود را از گزند بلایا سالم نگه داشته است. وجود درگاه های بزرگ و شکل ویژه سقف آن نیز از دیگر ویژگی های مِهرازی آن به شمار می آید.

آتشکده گِره درتاریخ 21 آبان ماه 1317خورشیدی با شمارۀ 312 به ثبت ملی رسیده است و هرگونه دخل و تصرف در حریم آن به موجب قانون مجازات اسلامی ممنوع بوده و تخلف به شمار می آید.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

تابلو معرفی بنای آتشکده گره در گذشته که هم اینک وجود ندارد!!

جای خالی تابلو معرفی بنا که از جا کنده و ربوده شده است!؟

عکسی از کارگاه سنگ شکن در سال 95 که بسیار کوچک بوده و هم اینک پیشرفت گسترده ای کرده است

 کارگاه سنگ شکن که پیشرفت گسترده ای کرده و به گفته کارشناسان میراث فرهنگی استان باید برچیده شود و درحریم درجه یک آتشکده گره است

استخر آبی که از سوی کارخانه سنگ شکن به تازگی و در نبود نظارت ها در حریم یادمان ملی ساخته شده است!!

رودخانه کهن و زیبا در پایین تپه ای که آتشکده بر روی آن استوار است و دست اندازی در آن از سوی کارگاه سنگ شکن،آینده ناروشنی را برایش رقم خواهد زد

اَنبوه حفاری های غیرمجاز قاچاقچیان میراث فرهنگی در پیرامون آتشکده، آینده تاریکی را برای یادگار ساسانیان رقم زده است

حفاری های غیرمجاز چندین متری که به لایه های باستان شناختی محوطه تاریخی گِره آسیب رسانده است

شُستگی زمین در کنار آتشکده گره که به گمان فراوان فرونشست زمین است و زنگ خطری برای یادگار ساسانیان است

معتادان و ولگردان در جای جای محوطه آتشکده،خاکستر آتش خود و نشانه های بی فرهنگی را برجای گذاشته اند

رج دیواره ها در پیرامون آتشکده گره نشان از یک محوطه بزرگ و ارزشمند در دوره ساسانیان است

آتشکده گِره کازرون پارس

*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد - کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری- دبیر اَنجمن مهرگان