تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
زخم مرمت های غیراصولی و غیرکارشناسی بر تنِ رنجور و بی دفاع یادمان تاریخی نامدار به آرامگاه جاماسب در شهرستان خَفرِ پارس، اَفزون بر خَدشه دار شدن ریخت بنا، آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته است.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،"آمدند اَبرویش را درست کنند، زدند چشمانش را نیز کور کردند!" این زبانزد(ضرب المثل) درست گویای حال ناخوش و نزار و رنجورِ آرامگاه جاماسب در شهرستان خَفر است که با مرمت های غیراصولی و کارشناسی نشده، زخم های ژرفی بر گُردۀ آن نشانده شده و چهرۀ یادگار ملی را خَدشه دار کرده است. مرمت هایی که ساختار بنا را به هم ریخته و در جاهایی با دخالت های غیرعلمی و غیرکارشناسی به آن آسیب رسانده است. به باورکارشناسان میراث فرهنگی بهتر بود این بنای اَرزشمند و تاریخی کم تر شناخته شده، به هیچ روی، مرمت نمی شد تا بخواهد با این روش و سبک مرمت شده و آسیب های ژرفی بر اثر مرمت های غیرعلمی در آن برجای بماند و دوباره مجبور باشیم برای برطرف کردن مرمت های غیراصولی مرمت کننده، یک گروه مرمتی دیگر تشکیل داده تا ایرادهای فاجعه آمیز پیشین آن از میان برود. همچنین با هَدر رفت بودجه رو به رو باشیم. بودجه ای که در وزارت میراث فرهنگی به یکی از دشواری ها و چالش های بزرگ تبدیل شده است.
زخم مرمت های غیراصولی بر تنِ رنجور آرامگاه جاماسبِ خَفر
اما مرمت های غیراصولی و شلخته ای که در یادمان تاریخی آرامگاه جاماسب در اَواخر دهۀ نود خورشیدی اَنجام گرفته است، چهره و ساختار یادگار ملی را خَدشه دار کرده و به آن آسیب رسانده است. از بهره گیری از سیمان سیاه در یک اثر سنگی شاخص و یگانه و نفیس که جای شگفتی و پرسش دارد تا چینش نامنظم و شلختۀ سنگ ها و جا به جایی آن ها و بریدن سنگ ها که روشن نیست بر پایۀ کدام یک از اِستانداردها و منشورهای فراملی(بین المللی) مرمتی اَنجام شده است. همچنین روشن نیست که مرمت کننده بر پایۀ کدام یک از مبانی حفاظتی و مرمتی سنگ گورهای نبشته دار اَرزشمند و ثبت ملی که در گورستان نزدیک به آرامگاه جاماسب وجود داشته را با برش سنگ به بلوک سنگی تبدیل و آن ها را در یک ردیف و بر بالای دیوار آرامگاه و بدون مستندنگاری کار گذاشته، که مایۀ شگفتی فراوان کارشناسان اَمر شده است. همچنین برش چند تکه بلوک سنگی برای ساخت پنجرۀ کور در بخش های باختری(غربی) و جنوبی آرامگاه جاماسب از دیگر روش های نادرست گروه مرمت است. گروه مرمت آرامگاه جاماسب نزدیک 10 تکه بلوک سنگی را با دستگاه برش سنگ برقی بریده اند! از سویی، گروه مرمت حتا ملات گچ که برای نگهداری شِمشه فلزی به سنگ ها چسبیده بوده را پس از پایان کار از بدنۀ بنا پاک سازی نکرده اَند که چهرۀ زشت و زننده ای را در یادگار ملی برجای گذاشته است و مایۀ اَفسوس و دریغ است چُنین برخوردهای ناپخته و ناشایسته ای در یادمان های ملی و تاریخی.
همچنین گروه مرمت با بهره گیری از ملات سیمان پشت سنگ ها را پر کرده اند که پاک سازی همین سیمان و گچ، هم اینک نیازمند کار یک گروه مرمتی دیگر است.
با این همه، تخلف ها و آسیب های مرمتی در همین جا پایان نمی یابد و داستان پُرغصۀ مرمت های غیراصولی در یادمان های تاریخی را گویا پایانی نیست! گروه مرمت با بهره گیری از سیمان سیاه و با چینش نامنظم و شلختۀ سنگ ها بر بالای سقف آرامگاهِ جاماسب، شاهکار مرمت های غیراصولی خود را کامل کرده و زخم های ژرفی را بر پیکرۀ یادمان تاریخی و اَرزشمند ملی برجای گذاشته که دیدن آن هر فرد آشنا به میراث فرهنگی را به شگفتی وا می دارد و آه از نهادش برمی خیزد. به راستی چکونه می توان چُنین برخورد غیرحرفه ای را با نام مرمت با یادگارهای گذشتگان اَنجام داد و کسی هم در این زمینه صدایش در نیاید. بدتر از همه، آن که، کسی هم پاسخ گو نبوده و نباشد.
سخن درخُور نگرش که بی اخلاقی و بی تعهدی گروه مرمت را نشان می دهد، این است که، برجای مانده های کیسه های سالم گچ و سیمان که شمار آن ها هم کم نیست به همراه تابوک های اضافی در کنار محوطۀ آرامگاه جاماسب با بدترین شیوه رها شده که با گذشت چند سال از پایان کار مرمتی، همۀ مصالح فاسد شده و از میان رفته است. و این گونه است که، بودجه ای که از جیب مردم (بیت المال) باید صرف کارهای آبادانی و عمرانی و در این جا مرمت می شده، به دور ریخته و نابود شده است و هدر رفت بودجه به شمار می آید. یک پرسش کوتاه، آیا ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان خَفر یا ادارۀ کل میراث فرهنگی استان نمی توانستند بازماندۀ مصالح را همان زمان گردآوری کرده و به اَنبار ادارۀ میراث فرهنگی آورده تا برای دیگر کارهای مرمتی استفاده شود؟
مرمت های غیراصولی و شلختۀ گروه مرمتی را اگر بخواهیم یک به یک بَرشمریم باید " مثنوی هفتاد منی را نگاشت!" که در این جا نمی گنجد و نگاره های (تصاویر) این گزارش خود گویای همه چیز و فاجعۀ رخ داده خواهد بود.
اما بدتر از همۀ این موارد باید به ناظر ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خُرده گرفت و انتقاد کرد که چگونه اِمضای پایان کار را اَنجام داده و تخلف ها و مرمت های غیراصولی را نادیده گرفته است!؟ با این همه، نگارنده بر پایۀ مسولیت اجتماعی خویش و با رفتن به ادارۀ میراث فرهنگی استان و نشان دادن نگاره های (تصاویر) مربوط به مرمت آرامگاه جاماسب، به کارشناسان مربوطه، خواستار رسیدگی و برطرف کردن و اِصلاح مرمت های پیشین شده است.
غارت بزرگ سنگ گورهای تاریخی و ملی گورستان آرامگاهِ جاماسب
نکتۀ غم اَنگیز و اَندوه باری که باید با اَفسوس از آن یاد کرد، تاراج بزرگ و نابودی سنگ گورهای تاریخی و ملی بسیار اَرزشمند گورستان در محوطۀ آرامگاه جاماسب است. گورستانی که به ثبت ملی رسیده و دارای سنگ گورهای یگانه و نفیس و بی همتایی بوده که بیشتر آن ها در یک دهۀ گذشته از سوی قاچاقچیان میراث فرهنگی و به گمان فراوان با هم دستی برخی از بومیان منطقه که ناآگاه بوده به تاراج رفته و برای همیشه از چهرۀ تاریخ و صفحۀ روزگار پاک و زِدوده شده است. و چه غم بار و دردناک است داستان پُرتکرار چپاول یادمان های تاریخی که همچنان نیز برجای است و همواره دنباله دارد و همگی سکوت پیشه کرده و تنها بینندۀ نابودی هویت و شناسنامۀ بالَنده و غرورآمیز خویش هستیم!
داستان آن هنگام غم اَنگیزتر خواهد بود که بدانیم نگارنده در بازدید میدانی خود در یک دهۀ پیش، با سنگ گورهای تاریخی بی شماری رو به رو بوده که با تاریخی از دوران پیش از صفویه آغاز و تا زمان اواخر قاجاریه دنباله داشته است و خوشبختانه نگارنده برخی از آن ها را ثبت کرده است تا در تاریخ بماند. ولی آنچه امروزه از سنگ گورهای تاریخی که شناسنامۀ مردم منطقه و هویت آن ها به شمار می آید، برجای مانده است بسیار ناچیز و اَندک است و همین شمار اَندک هم بیشتر شکسته و در حال نابودی است. تو گویی، در این مکان گورستانی نبوده است و تنها چند سنگ گور شکسته و نیمه و ناقص را به این جا آورده اَند!؟ و این است، داستان پرتکرار دستبُرد به یادمان های تاریخی و فرهنگی و ملی.
اما سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنجی که هیچ وجود خارجی ندارد و توهمی بیش نیست با کَند و کاوهای غیرمجازی که چند تای آن ها در همین چند ماه گذشته، صورت گرفته است گودال های ژرف و بزرگی را برجای گذاشته و به لایه های باستان شناختی محوطه و گورستان آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته اَند. همچنین بیشتر سنگ گورها را شکسته و تاریخ را چند پاره و نابود کرده اَند.
یک مرمت گر : مرمت آرامگاه جاماسب غیراصولی است
سیامک علی زاده، مرمت گر بناها،آثار و اشیای تاریخی با انتقاد از روش غیراصولی آرامگاه جاماسب به تارنمای فرهنگی مهرگان پیشتر گفته بود : «در رابطه با روش مرمت این بنای سنگی کهن، باید با دقت بیش تر و اصولی تری اقدام به مرمت می گردید. همچنین دیده می شود که طرح مرمت به گونۀ ناتمام مانده است و بالای آن هنوز به حال خود رها شده است. نوع سنگ های تازه ای که استفاده شده است باید با بهره گیری از یک بافت متفاوت، ولی از همان نوع سنگ استفاده می شد. از سویی، برخی از شکاف ها به خوبی پوشانده نشده است و سنگ های دارای ترک خوردگی نیز، دست کم می بایست با تزریقات ویژه ساختاری، اِستحکام بخشی می شد. برای ترمیم کمبودها (فقدان ها) می شد از سنگ های قدیمی و ریخته و برجای ماندۀ همان بنا استفاده کرد که گویا به حال خود رها شده اند و از آن ها استفاده نشده است. و یا این که با احترام و دقت این سنگ ها درکنار بنا حفظ می شدند».
این دکترای مرمت آثار و بناهای تاریخی در دنبالۀ سخنان خود گفته بود : «پیمان کار و یا افراد غیرمربوطه در مرمت این بنای ارزشمند، حریمی را که آن بنا و محوطۀ گورستان دارد، مورد احترام قرار نداده و سنگ های شکسته و کَنده شده از سنگ گورهای قدیمی و با ارزش پیرامون این بنا را مورد دست درازی (تعرض) و نابودی قرار داده اَند و گویا از آن سنگ ها برای مرمت این بنا و بدون اجازه استفاده کرده است که این خود تحت نام مرمت در اصل نوعی تخریب و آسیب فراوان به محوطۀ پیرامون بنا به شمار می آید. در حالی که مرمت و نگهداری بناها با احترام و نگهداری از کلیۀ آثار و بقایای پیرامون آن معنا می دهد و بسیار بایسته (ضروری) است که به این اَمر پرداخته و بررسی های لازم صورت گیرد».
دکترعلی زاده در پایان سخنان خود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفته است : «دشواری ای که در این گونه طرح های مرمتی به وسیلۀ گاه پیمان کاران بومی و یا غیر بومی صورت می گیرد، نبود نظارت فنی و اصولی و دقیق بر روند اجرا است که یا ناشی از ضعف مدیریت میراث فرهنگی استان مهم و توانگر(غنی) پارس است و یا ناشی از کم توجهی و یا ضعف و نبود حضور جدی کارشناس مربوطه و یا دیگر موارد است که باید به آن رسیدگی شود تا بار دیگر بینندۀ این گونه مرمت های غیراصولی نباشیم».
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، یادمان نامدار به آرامگاه جاماسب به باور باستان شناسان بی گمان از آنِ دورۀ ساسانیان بوده که قابل سنجش با آتشگاه «میل اِژدها» یا «دِیمه میل» در شهرستان نورآباد پارس است که در دوران اِسلامی بازسازی و مرمت شده و با تغییر کاربری نخستین زیست خود را دنبال کرده است. با این همه، اثر سنگی آرامگاه شکلی که هم اینک دیده می شود از آنِ دورۀ ایلخانی است و پیوند تنگاتنگی با گورستانی که در پایین دست آرامگاه جاماسب است، دارد. این یادمان تاریخی کمتر شناخته شده و اَرزشمند کمابیش در 85 کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شیراز و هفت کیلومتری شهرستان خَفر در روستای کَراده و 1500 متری بخش گارِه با گذر از میان کوچه باغ های سرسبز و چشم نواز با راهی باریک وخاکیِ ناهموار جای گرفته است. آرامگاه جاماسب در تاریخ 2 مهرماه 1353خورشیدی و با شمارۀ 986 به ثبت ملی رسیده است.
نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :
بیش از یک دهه است که داربست ها بر روی آرامگاه جاماسب نصب شده که خود آسیب رسان بوده و باید برچیده شود
استفاده از سنگ های ناهمخوان و برش آن ها با چینش نامنظم، نشان از بی توجهی به یادمان های ملی و مرمت های غیراصولی است
استفاده از گچ و سیمان سیاه بر بالای آرامگاه جاماسب، فاجعه بار است
شاهکار مرمت های انجام شده بر بالای آرامگاه جاماسب که نمایشی از وضعیت امروز میراث فرهنگی کشور است
کیسه گچی که بر روی سقف آرامگاه جاماسب از سوی گروه مرمت بیش از دوساله برجای مانده و خود گویای همه چیز است
نگاره مربوط به پیش از مرمت ها که جای خالی را با سنگ گورهای تاریخی پر کرده اند!؟ سنجیده شود با نگاره پایینی
سنگ گورهای ارزشمند نبشته دار ثبت ملی که بدون مستندنگاری و مطالعه به بالای دیوار آرامگاه جاماسب جانمایی شده و بسیار شگفت انگیز است
گچ های برجای مانده شمشه فلزی که بر روی اثر ملی پاک سازی نشده و چهره زننده ای را برجای گذاشته است
مرمت های غیراصولی که آسیب رسان است
پس از گذشت بیش از دو سال مصالح مربوط به گروه مرمت در کنار یادمان ملی همچنان رها شده که صحنه زشتی را برجای گذاشته است
کیسه های گچ و سیمان سالم که در هنگام کار مرمت اضافه آمده و بجای تحویل به میراث فرهنگی بیش از دو سال است رها شده و دیگر قابل استفاده نیست
تابلو ثبت ملی و معرفی آرامگاه جاماسب که از سوی گروه مرمت جا به جا شده و در گوشه ای رها شده است
قاچاقچیان آثار تاریخی بیشتر سنگ گورها را شکسته و نابود کرده اند
حفاری های غیرمجاز قاچاقچیان که سنگ گورهای تاریخی و ملی را نابود کرده و به تازگی رخ داده است
سنگ گور زیبای نبشته دار به تاریخ 1202 قمری مربوط به اوایل دوره زندیه که در حال نابودی است
*پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان