تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

مرمت های غیراصولی و آسیب رسان در یادمان های تاریخی و ملی همچنان دنباله دارد و در تازه ترین آن ها، گریبان گیرِ آرامگاه سعدی شد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، "آمدند اَبرویش را درست کنند، چشمش را هم کور کردند!" این زبانزد(ضرب المثل) درست گویای روزگار ناخوش و نَزار آرامگاه سعدی شیرازی است. همان چکامه سُرای (شاعر) نامدار ایرانی که ادبیات پارسی وامدار او است و جهانیان وی را شناخته و همواره پاسَش می دارند. آن چکامه سُرایی که در گوشۀ شمال خاوری(شرقی) آرامگاه جاویدش این بیت خوش را نگاشته اند : الا ای که بر خاک ما بگذری / به خاک عزیزان که یاد آوری...

و چه نامهربان او را به یاد آورده ایم! به آرامگاهی که یادمانی برای یکی از بزرگ ترین قله های ادب پارسی است، چه غیراصولی و غیرحرفه ای برخورد کرده و زخم هایی را بر گُردۀ آن نشانده ایم. اَفسوس و دریغ که نه تنها یادمان های تاریخی و فرهنگی و ملی را پاس نمی داریم، بلکه اَرج بزرگان و نام آوران(مشاهیر) شهر و کشور را نیز، پاس نداشته و به آن ها دهن کجی می کنیم. ما را چه شده است که این چُنین شتابان و بی محابا پیش می رویم...

مرمت های غیراصولی به آرامگاه سعدی رسید!

اما یک گروه مرمتی که از اوایل بهمن ماه کار خود را در مجموعۀ تاریخی و فرهنگی آرامگاه سعدی بر روی ستون های سنگی ورودی آرامگاه آغاز کرده است، به گمان فراوان با بهره گیری از رنگ و روغن یا مواد ترکیبی بر روی ستون های کهن و قدیمی، رنگی مایل به قهوه ای تند زده و چهرۀ قدیمی سنگ ها را دگرگون کرده است که به باور کارشناسان مرمت، این کارغیراصولی بوده و آسیب رسان است. همچنین هرگونه اِقدام مرمتی در یادمان های تاریخی باید طرح مصوب در شورای فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان را دارا باشد و پس از آن در پژوهشکدۀ مرمت و حفاظت میراث فرهنگی کشور بررسی شود و به گفته ای تاییدیۀ آن ها را داشته باشد. نه آن که، بدون داشتن طرح مرمت و مطالعه و پژوهش و تنها با سفارش این و آن بخواهیم اِقدام به مرمت یادمان های تاریخی و ملی کرده و آن ها را خَدشه دار کنیم. از سویی، باید دانست که برپایۀ منشورهای فراملی(بین المللی) حفاظت و مرمت تا آن جا که می توانیم نباید در یادمان های تاریخی دخالت کنیم. به سخنی روشن تر، نباید دَخل و تصرفی در ساختار بنا یا اثر تاریخی اَنجام گیرد که اصالت آن از میان برود.

در همین زمینه، کارشناسان مرمت با بازدید از ستون های ورودی آرامگاه سعدی، مرمت آن را غیراصولی و آسیب رسان دانسته و خواستار پیشگیری و تعطیلی آن شده اَند. نگارنده نیز، موارد را به مسولان و کارشناسان میراث فرهنگی استان آگاهی داده و خواستار پیگیری و رسیدگی به موضوع شده است.

کارشناسان مرمت می گویند، ستون ها را نباید با رنگ و روغن آغشته کرد و به هیچ روی، چُنین کاری جایز نیست. زیرا رنگ روغن و دیگر روغن ها همانند روغن جلا، یک لایۀ شیشه ای روی سنگ تشکیل می دهد که سبب پیشگیری از تنفس سنگ خواهد شد.

مرمت کاشی ها در آرامگاه سعدی ناشیانه است

از دیگر اِقدام های مرمتی که در مجموعۀ تاریخی و فرهنگی آرامگاه سعدی در حال اَنجام است، مرمت کاشی ها و بخش نامدار به حوض ماهی در زیر زمین مجموعه است که از سوی یک گروه مرمتی دیگر صورت گرفته که به باور کارشناسان مرمت کاشی بسیار ناشیانه و آسیب رسان است و باید هرچه زودتر از دنبالۀ کار آن ها نیز پیشگیری کرد.

یک کارشناس مرمت کاشی که از بخش های در حال مرمت بازدید کرده است با انتقاد از روش غیراصولی مرمت ها به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «مرمت کاشی های آرامگاه سعدی یک کار بسیار ناشیانه است. ارتباط یک مرمت گر با اثر تاریخی مورد مرمت باید همانند ارتباط یک پزشک با بیمار باشد. آنچه در این بنای تاریخی درحال مرمت نمایان است، عدم اِقدامات ظریف و پیش گرفتن سرعت نسبت به کیفیت است. به همین اَنگیزه و به هیچ روی، نمی توان اِقدام های اَنجام گرفته را در چهارچوب اِقدام های مرمتی به شمار آورد. هر آدم آشنا به مِهرازی (معماری) سنتی در نگاه نخست متوجه کارهای ناشیانه و غیرعلمی اَنجام پذیرفته، خواهد شد».

سخن درخُور نگرش این است که، چگونه کارشناسان میراث فرهنگی استان بر روی کارهای مرمتی در آرامگاه سعدی نظارتی ندارند؟ مگر نه آن که، کارشناس ناظر میراث فرهنگی باید در محل حضور داشته باشد. شوربختانه نبود نظارت ها سبب خواهد شد کارهای مرمتی بر روی یادمان های تاریخی و فرهنگی به درستی اَنجام نشود و در پایان تنها ناظر میراث فرهنگی با اِمضای طلایی خود، اِقدام های اَنجام گرفته به عنوان مرمت را تایید کرده و دنبالۀ داستان نیز که آشکار است... و همین اَنگیزه ای خواهد شد که وضعیت مرمت ها در یادمان های تاریخی استان غیراصولی و حتا آسیب رسان باشد. نمونه هایی از این دست در چند سالِ گذشته، در یادمان های تاریخی استان کم نبوده است. از مرمت ناشیانه دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) تا آتشکدۀ ساسانی رُستاق داراب و آرامگاه جاماسب در شهرستان خَفر. و این ها تنها "مُشتی از نمونۀ خَروار است."

بازشناسی آرامگاه سعدی شیرازی

شیخ مشرف الدین یا مصلح الدین نامدار به سعدی، چکامه سُرای پرآوازۀ سدۀ هفتم مَهی(قمری) در شهر شیراز است که در سال 606 مَهی در شیراز زاده و درسال 695 مَهی درهمین شهر درگذشت. آرامگاه وی در شهر شیراز و در دامنۀ کوه فهندژ، در انتهای خیابان بوستان جای گرفته است. این مکان در آغاز خانقاه شیخ سعدی بوده که در اَواخر زندگی خود را در آن جا می گذرانیده و سپس در همان جا نیز، آرام گرفته است. برای نخستین بار در سدۀ هفتم به وسیلۀ خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوان وزیر نامدار آباقاآن، آرامگاهی بر فراز گور سعدی ساخته شد. در سال 998 مَهی(قمری) با دستور یعقوب ذوالقدر، فرمانروای پارس خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن برجای نماند. تا این که، در سال 1187 مَهی به دستور کریم خان زند، عمارتی از گچ و آجر بر فراز گور سعدی ساخته شد که در برگیرندۀ دو اَشکوب (طبقه) بود. اشکوب زیرین دارای راهرویی بود که پلکان اشکوب دوم از آن جا آغاز می شد. در دو سوی راهرو دو اتاق کرسی دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت خاوری(شرقی) راهرو بود، سنگ گور سعدی جای داشت و معجری چوبین آن را در برگرفته بود. این بنا در دورۀ قاجاریه، درسال 1301 از سوی فتحعلی خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز، حبیب اله خان قوام الملک دستور بازسازی و ترمیم بخشی از بنا را صادر کرد و تولیت آن به شیخ ملا زین العابدین شیرازی سپرده شد. بنایی که در زمان کریم خان زند ساخته شده بود، تا سال 1327 خورشیدی برپا بود. درسال 1329 خورشیدی به کوشش علی اصغر حکمت شیرازی و از سوی اَنجمن آثار ملی ایران، آرامگاه کنونی به جای ساختمان قدیمی بر پایۀ طرح مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادقی ساخته شد و آیین گُشایش رسمی آن در اَردیبهشت ماه سال 1331 خورشیدی برگزار شد.

ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است. ساختمان به شیوه و سبک مِهرازی(معماری) ایرانی ساخته شده است. این ساختمان دارای 8 ستون است که در جلوی آرامگاه جای دارند و اصل بنا با سنگ سپید و کاشی کاری مزین شده است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعب است. اما در درون هشت ضلعی است و با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی ساخته شده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، آرامگاه سعدی شیرازی در تاریخ 18 آذرماه 1354 خورشیدی با شمارۀ 1010 به ثبت ملی رسیده است.

نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

هشت ستون سنگی ورودی آرامگاه سعدی

بخش بالایی ستونی که به تازگی مورد مرمت غیراصولی قرار گرفته است

استفاده از رنگ و روغن یا مواد ترکیبی بر روی ستون های سنگی که اصالت بنا را خدشه دار کرده است

مرمت های ناشیانه و شتاب زده ای که بر روی کاشی های ورودی به آرامگاه سعدی انجام شده است

داربستی که از درون آرامگاه برای مرمت ها کار گذاشته شده است

آرامگاه سعدی که چون نگینی بر تارک شهر شیراز می درخشد و عاشقان بسیاری را فرا می خواند

*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی،گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان