تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

مرمت های غیراصولی و آسیب رسان در آرامگاه سعدی شیرازی به داستان پرغصه ای تبدیل شده که اَفزون بر هشدارهای کارشناسان مرمت آثار، فریاد دادخواهیِ چکامه سُرای نامدار شیرازی را از دل تاریخ و سده ها بیرون کشیده و بَرآورده است!

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، مرمت های غیراصولی در یادمان های تاریخی و فرهنگی سرزمین پارس همچنان دنباله دارد و به داستانی پرغصه و تکراری تبدیل شده است. گویا در سدۀ 21 میلادی و با پیشرفت تکنولوژی در زمینه های گوناگون و مهم تر از آن، پیشرفت دانش و بهره گیری از تجربه های گوناگون جهانی و نوآوری درکارهای تخصصی همانند دانش مرمت، به گفته ای ما همچنان" اندر خم یک کوچه ایم" و نمی توانیم یک یادمان تاریخی را به درستی مرمت کنیم. زیرا در چند سال گذشته، شوربختانه در بیشتر یادمان های تاریخی که نگارنده از آن ها بازدید کرده است، وضعیت مرمت ها بسیار بد و غیراصولی و غیرحرفه ای بوده است. برای نمونه، مرمت آرامگاه جاماسب در شهرستان خَفر، آتشکدۀ رُستاق در شهرستان داراب، دژ پوسکان در شهرستان کازرون، دست سرباز هخامنشی در میراث جهانی پارسه(تخت جمشید)و دیگر نمونه های فراوانی که در این جا نمی گنجد. این در حالی است که در همین استان و شهر شیراز، مرمت گران چیره دست و کارآزموده که رزومه خوبی هم دارند و سال های سال در یادمان های تاریخی شهر و استان کارهای مرمتی انجام داده اند، وجود دارد. اما امروزه زد و بندهای سیاسی و«رابطه» جای خود را به ضابطه و قانون داده است. از سویی، افراد جوان دانش آموختۀ مرمت بنا و آثار که در این رشته درس خوانده اَند و بیشتر آن ها هیچ رزومه و تجربه ای ندارند با همان«رابطه»به کار گرفته می شوند. این درحالی است که، باید این جوانان دانش آموخته تا سال ها در کنار و همراه مرمت گران پیشکسوت کار کرده و تجربه بیاموزند تا خود به درجه استادی برسند. به هر روی، سخن را کوتاه کرده و به سراغ اصل موضوع می رویم.

داستان مرمت های غیراصولی در آرامگاه سعدی شیرازی

اما نگارنده برپایۀ خویشکاری(وظیفه) ملی و مسولیت اجتماعی خویش در اِسپندماه سال گذشته در بازدیدهای میدانی از وضعیت مرمت آرامگاه سعدی و در گفت و گو با کارشناسان مرمت و برای روشنگری اَفکارهمگانی(عمومی) نقدی را بر مرمت های غیراصولی آرامگاه سعدی که از سوی دو گروه اَنجام شده بود و بدون آوردن نام و یا تهمت زدن به آن ها نگاشت. همچنین پیش از نگاشتن گزارش نقد با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی استان و پیگیری و هشدار از وضعیت موجود خواستار رسیدگی و پیگیری مرمت های غیراصولی از کارشناسان اَمر شده بود. با این همه، چند روز پس از انتشار گزارش نگارنده، اَنجمن صنفی مرمت گران فارس در بیانیه ای سراسر توهین آمیز به جای نقد علمی دست به اِنحراف افکارهمگانی زد و با واژگانی همانند تشویش اذهان عمومی،هوچی گری، بی سواد خواندن نگارنده و غیره به خیال خود پاسخی به آن متن و گزارش داد. جدا از این که، آن بیانیه بار حقوقی دارد و توهین به دوست داران میراث فرهنگی به شمار می آید،در این جا برای روشنگری نکته هایی را خواهیم آورد و تنها با نشان دادن نگاره ها(تصاویر)که خود گویای همه چیز است، وضعیت مرمت های اَنجام شده را نقد کرده و نشان خواهیم داد. بی گمان کارشناسان و دلسوزان اَمر و آیندگان داوری خواهند کرد و نیازی به دفاع و ژست گرفتن نیست.

مرمت های غیراصولی در آرامگاه سعدی،فریاد کارشناسان را بلند کرد

در آن زمان که نگارنده نقدی بر مرمت های اَنجام شده از سوی هر دو گروه مرمت کننده در آرامگاه سعدی، نگاشته بود هَموندان(اعضای)اَنجمن صنفی مرمت گران فارس در گفت و گو با نگارنده،این موضوع را مطرح کردند که هنوز کار مرمت پایان نیافته است و باید درنگ می کردید که کار پایان یابد و اگر ایرادی داشت، پس از آن نقد کرده و ایراد می گرفتید. هم اینک پس از پایان کارِ مرمت درگام نخست از سوی اَنجمن صنفی مرمت گران فارس، نگارنده در بازدید میدانی در اَردیبهشت ماه به همراه کارشناسان مرمت از وضعیت کارهای مرمتی دیدن کرده است. وضعیت مرمت های اَنجام گرفته از سوی هر دو گروه به اَندازه ای غیراصولی و غیرحرفه ای است که جای هیچ گونه دفاعی برجای نمی گذارد. همچنین دیگر کارشناسان مرمت در بازدید از آرامگاه سعدی با هشدار و گلایه فراوان از وضعیت مرمت های اَنجام شده، خواستار پیگیری نگارنده شده تا صدای دوست داران میراث فرهنگی و کارشناسان اَمر به گوش مسولان و مدیران ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان برسد و از دنبالۀ کار در گام دوم مرمت پیشگیری شود.

اما آنچه نگارنده را برآن داشت تا دوباره به موضوع مرمت های غیراصولی در آرامگاه سعدی بپردازد،تنها روشنگری اَفکارهمگانی و ثبت در تاریخ برای آیندگان است که مورد پرسش و بازخواست تاریخ قرار نگیریم. زیرا همگان می دانند که نگارنده اهل پاسخ دادن به نوشتارهای مسولان و مدیران و اَنجمن ها و غیره نیست و بهترین داور همانا تاریخ و آیندگان است. از سویی،تجربه و سرنوشت مدیر پیشین پایگاه جهانی پارسه(تخت جمشید) که با بستن تهمت و ناسزاگویی و بهتان(اِفتراء)و بیانیه و پاسخ گویی در رسانه ها به نگارنده و خبرنگاران و کارشناسان،دست به فریب اَفکار همگانی زده بود بر همگان روشن است و در تاریخ ماندگار خواهد شد. همچنین، نگارنده به عنوان یک پژوهش گر و کنش گر میراث فرهنگی بیش از یک دهه سابقۀ کار در زمینۀ میراث فرهنگی را دارا است و با اصول و قواعد میراث فرهنگی کامل آشنا است و نیازی نیست که یک خبرنگار درس مرمت و باستان شناسی خوانده باشد. زیرا خبرنگاران چشم و چراغ جامعه هستند و تنها برای روشنگری اَفکار همگانی و پیشبرد میراث فرهنگی و آبادانی کشور می نویسند. و بی گمان موارد بسیار تخصصی را از کارشناسان اَمر جویا خواهند شد و به گفته ای "سره را از ناسره تشخیص می دهند".

استفاده از دستگاه کاشی ساب در مرمت های آرامگاه سعدی!

یکی از شگفتی های مرمت در آرامگاه سعدی، بهره گیری از دستگاه کاشی ساب بود که مایۀ نگرانی مرمت گران و کارشناسان میراث فرهنگی شده و با انتقاد از روش کار خواستار پیشگیری از آن شده بودند که شوربختانه کسی به هشدارها توجهی نکرد. مرمت گران ستون های سنگی در ورودی آرامگاه سعدی و تالار یا رواق مجموعه را با دستگاه سابیده و آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته اند که نه تنها قابل دفاع نیست،بلکه چهرۀ یادمان ملی را نیز خَدشه دار کرده است. وضعیت ستون های سنگی تا اَندازه ای غیرحرفه ای و غیراصولی مورد مرمت قرارگرفته است که چشم اَنداز و زیبایی بنا را از میان برده و به گفته ای "بدجوری توی ذوق می زند". در پایان همین گزارش می توانید نگاره ها را ببینید که خود گویای همه چیز است و نیاز به توضیحات بیشتری ندارد.

مُشک آن است که خود ببویَد،نه آن که عطار بگوید

در این جا باید دانست، این که اَنجمن صنفی مرمت گران فارس یا هر نهاد و مسول و مدیری تومار یا بیانیه ای در خصوص موضوعی ویژه صادر کنند،نشان از حقانیت آن موضوع نیست.

نیاز است که بدانیم،اَنجمن صنفی مرمت گران فارس بر چه پایه ای شکل گرفته است. آیا این اَنجمن تنها در زمینۀ کارهای پیمانی و پیمان کاری، فعالیت دارد یا آرمان دیگری را دنبال می کند؟ اگر آرمان والاتری نسبت به اهداف مالی را دنبال می کند، باید این اَنجمن در موارد زیادی که خطر میراث فرهنگی را تهدید می کند، پا پیش گذاشته و تنها به یک یا دو سه مورد بَسنده نکرده و بیانیه صادر می کردند.

اما دربارۀ مرمت بناهای تاریخی دارای اَرزش باید توجه داشته باشیم،این پروژه ها نیازمند تخصص و زبردستی(تبحر)و سابقۀ بالای مجریان مربوطه است. پس هر اَندازه افراد و عوامل اجرایی استانداردهای لازم را در زمینۀ حفاظت و مرمت را بدانند، بهتر می توانند روند حفاظت و مرمت بناهای تاریخی اَرزشمند را پیش ببرند. در واقع، آنچه که برای مردم و کارشناسان اهمیت دارد، زیبایی چشم نواز اثر یا بنا پس از مرمت و اصولی و علمی بودن مراحل مرمت و پایداری دراز مدت آن است. به همین سبب، مرمت گران موظفند در کنار گزینش مواد و مصالح مناسب بهترین و علمی ترین روش اجرایی را اَنجام دهند و رویکرد مناسبی فرا گیرند. هرچند این موضوع، تنها بخش اَندکی از مراحل حفاظت و مرمت است. بدیهی است پیش از هر اِقدام حفاظتی و مرمتی، باید طرح مرمت آماده و در شورای فنی استان به تصویب برسد.

مرمت گران علمی و با تجربه آگاهی دارند پیش از هرگونه دخل و تصرف باید در اثر یا بنای مورد مرمت، به شناخت کامل برسند. فن شناسی یکی از آیتم های بسیار مهم در طرح مرمت است. فن شناسی در برگیرندۀ شناسایی کامل مواد و مصالح و تکنیک های اجرا است. آسیب شناسی نیز از موارد بسیار مهمی است که پس از فن شناسی به وسیلۀ افراد متخصص اَنجام می شود. مطالعه های آسیب شناسی پس از آزمایش های لازم و تجزیه و تحلیل نتیجه های آزمایشگاهی به دست می آید. پس از مطالعه های آسیب شناسی با نگرش به وضعیت موجود بنا یا اثر و در نظر داشتن موارد مهم دیگر، طرح مرمت آماده می شود. در طرح های مرمت علمی به روش های اِجرا، نوع مواد و مصالح، زمان بندی و ... به گونۀ روشن و آشکار پرداخته خواهد شد.

باید توجه داشت فراهم سازی طرح مرمت برای اَنجام کارهای اجرایی پیش شرط و لازم است، ولی شرط کافی نیست. بایسته است طرح مرمت در شوراهای ذیربط به تصویب هَموندان شورای فنی رسیده شود. همچنین نیاز است طرح های مرمت در پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی کشور ارایه و تصویب شده باشد. از سویی، باید در زمان اَنجام کارهای مرمتی، مستندات تصویری کاملی از پیش از مرمت، در هنگام مرمت و پس از مرمت ارایه شود.

هم اینک چند پرسش از هَموندان ارجمند اَنجمن صنفی مرمت گران فارس : آیا مستندات کافی مبنی بر مطالعه های فن شناسی اثر دارید؟ اگر دارید با نام تاریخ بفرمایید این مستندات در کجا و در چه تاریخی به ثبت رسیده است.

آیا مطالعه های آسیب شناسی اَنجام پذیرفته است؟ اگر اَنجام شده، بفرمایید آزمایش های آسیب شناسی چه زمان و در کدام آزمایشگاه تخصصی اَنجام پذیرفته است.

بی گمان مجموعۀ تاریخی و فرهنگی آرامگاه سعدی یکی از بناهای بسیار مهم استان و کشور ایران است. همچنین آوازه ای جهانی دارد. هم اینک برای مرمت چُنین اثری آیا نیاز به طرح مصوب مرمت بوده است یا نه. آیا طرح مرمت با همۀ جزییات وجود دارد یا نه؟ اگر وجود دارد باید در شورای فنی میراث فرهنگی استان تصویب شده باشد. آیا صورت جلسه ای مبنی بر تصویب طرح در ادارۀ کل میراث فرهنگی وجود دارد؟ همچنین باید طرح مرمت یا خلاصه ای از آن به پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار کشور ارایه شود، آیا این رُخداد روی داده است.

در پایان باید دانست، نگارنده همان زمان و در اِسپندماه با بررسی در ادارۀ کل میراث فرهنگی استان و پژوهشکدۀ حفاظت و مرمت آثار تاریخی کشور موضوع طرح مرمت را پیگیری کرد که شوربختانه چُنین سند و طرحی وجود نداشت. همچنین نگارنده به جای پاسخ دادن به بیانیه که هیچ گاه چُنین رَویه ای در سر نداشته و ندارد و نگاشتن نقد بیشتر و موارد بسیار دیگر، سخن را کوتاه کرده و از خوانندگان و دوست داران میراث فرهنگی خواستار دیدن نگاره های زیر بوده که خود گویای همه چیز است. و " مُشک آن است که خود ببوید، نه آن که عطار بگوید".

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، آرامگاه سعدی شیرازی در تاریخ 18 آذرماه 1354خورشیدی با شمارۀ 1010 به ثبت ملی رسیده است.

استفاده از دستگاه سنگ ساب در مرمت اثر جای هیچ دفاعی را برجای نمی گذارد

مرمت غیراصولی و استفاده از مواد و مصالح نامربوط که سبب تخریب سنگ می گردد.(نوع سنگ لاشتری)

بندکشی انجام شده به وسیله مصالح رزینی. این نگاره خود گویای همه چیز است

سابیدن و سمباده زدن سنگ که کارغیرتخصصی است و جای سنگ ساب بر روی سنگ ها مانده است

مرمت غیراصولی و استفاده از مواد و مصالحی که سبب می شود سنگ دچار شوک فیزیکی گردد و اجازه نفس کشیدن از سنگ گرفته می شود. ساب اشتباه و بتونه  کاری غیراصولی انجام گرفته است

ریختن چسب بر روی سنگ کف تالار یا رواق که سبب تغییر رنگ در ماهیت جنس سنگ می گردد

مرمت غیراصولی در فضای مرطوب و استفاده از گواش آکرلیک بجای آلت ها گره که کاشی می باشد. (گره دوازده، پنج کند)

هیچ گونه مرمتی بر روی این آجرها که بعنوان کشو و بند سنگ می شناسیم، انجام نشده است

بدون شرح!!!؟

شماری از کاشی های قدیمی و اصلی مجموعه آرامگاه سعدی که در باغچه و زیر درخت رها شده و بسیار شگفت انگیز است

نوشته مرتبط

مرمت های غیراصولی،گریبانِ آرامگاه سعدی را گرفت!

*پژوهشگر میراث فرهنگی و تاریخ ایران – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – راهنمای گردشگری – دبیر اَنجمن مهرگان