تارنمای فرهنگی مهرگان- گروه فرهنگ وهنر، سایر- مارال غلامی*

اشرف‌السادات، نخستین بانوی پرتونگار اسپهانی است که فرتورهای بانوان و کودکان را در دهه‌های 20 تا 50 خورشیدی به یادگار گذاشته‌است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان ، زمانی بانوان توان پرتونگاری (:عکاسی) را نداشتند ، ولی ناصرالدین شاه سنت‌شکنی کرد و سپس میان دربار روایی یافت. بانوان اشراف، خود پرتونگاری کرده و خود فرتورها (:عکس‌ها) را چاپ می‌کردند و کم کم بانوان دیگری نیز در عکس‌خانه‌ها از بانوان، کودکان و خانواده‌ها پرتونگاری کردند. اشرف‌السادات نیز یکی از بانوانی بود که برای نخستین بار در اسپهان (:اصفهان) به پرتونگاری پرداخت.

رضا فرزان زاده شهرکرد پس از گرفتن گواهی‌نامه 6 سالۀ دبستان (سال 1316 خورشیدی) عکس‌خانه کوچکی در شهرکرد برپا کرد و در آن به پرتونگاری از آقایان پرداخت. پس از دو سال به اسپهان آمد. از سوی دیگر اشرف‌السادات مقصودی، ‌زادۀ تهران به شوَند (:دلیل) پیشۀ  پدرش موقتا به اسپهان آمده ‌بود. چندی نگذشت که با دوست برادرش، رضا فرزان ازدواج کرد و برای همیشه در اسپهان ماندگار شد. او با کوشش و پشتکار فراوان توانست نخستین بانوی پرتونگار اسپهان شود.

آن روزها شمار (:تعداد) عکاس‌خانه‌های اسپهان انگشت‌شمار و همۀ  پرتونگاران مرد بودند. این شد که پس از ازدواج اشرف‌السادات در 20 سالگی پرتونگاری را از شوهرش آموخت و پس از زمان کوتاهی در سال 1320، رضا فرزان تابلو "عکس‌خانه زیبا" را با بیان "عکاسی بانوان به وسیلۀ بانو، برای نخستین بار در اسپهان" برپا کرد.

فضای مذهبی آن روزهای اسپهان به گونه‌ای بود که زنان از هر قشری بهتر می‌دیدند به وسیله مردی پرتونگاری نشوند. از آن‌جایی که چاپ فرتورها به وسیله مردان انجام می‌شد، بیشتر زنان چادری از برداشتن حجاب در برابر پرتونگار زن نیز سرباز می‌زدند. ازهمین روی اشرف‌السادات هر روز پسین (:عصر) به عکاس خانه  می‌رفت و بیشتر مشتریانش زنان و گروه‌های ده، پانزده تنی ازشاگردان مدرسه‌ای بودند.

گاهی نیز برای پرتونگاری در جشن‌ها به همراه شاگرد عکاس‌خانه ها دوربین را به محل می‌بردند. پرتونگاری از باقی مشتری‌ها، ادارۀ عکاس خانه، رتوش، رنگ‌آمیزی فرتورها بردوش رضا فرزان بود و اشرف‌السادات گاهی در چاپ فرتورها کمک می‌کرد. فون‌های مورد بهره‌برداریشان چه در آتلیه و چه در بیرون آن، یکی پارچه‌ای سپید و دیگری پرده‌ای نقاشی‌شده، ساخت کشور انگلستان بود.

با پیروزی انقلاب و در پی آن زیاد شدن پرتونگاران زن در عکاس‌خانه‌ها، کار عکاس‌خانه زیبا از رونق افتاد و در سال ۱۳۸۷ اموال آن فروخته و پس از یک سال نیز عکاس خانه زیبا ویران شد.

گفتنی است از نخستین بانوان پرتونگار در ايران مي توان به برخي از زنان ناصرالدين شاه كه به‌گونه سرگرمی همراه شاه پرتونگاری مي‌كرده‌اند و نيزاشرف السلطنه همسر محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزير انطباعات ناصرالدين شاه اشاره كرد. در خانواده معيرالممالك نيز برخي از بانوان، پرتونگاری مي كرده‌اند. از دو بانوي پرتونگار ديگر به نام‌هاي «فاطمه سلطان» همسر ميرزا حسنعلي پرتونگار و «عذرا خانم» همسر آقا يوسف عكاس باشي به عنوان پرتونگاران زن ياد شده است.

همسر و دختر آنتوان سوريوگين پرتونگار ناموَر(:معروف) قاجاری نيز از نخستين پرتونگارانی هستند كه در عكاس خانه سوريوگين پرتونگاری كرده و پس از درگذشت سوريوگين عكاس خانه او را اداره مي‌كرده اند.

در شيراز نيز دو تن از دختران ميرزا حسن چهره نگار به نام هاي «عزيزه جهان» و «حبيبه زمان» با گشايش نخستين عكاس‌خانه زنانه در اين شهر به گونۀ جدي پرتونگاری مي‌كرده‌اند.

در دوران احمد شاه نيز بانويي به نام «اشرف السادات سيد اسماعيلي»، پرتونگار اندرونی شاه بوده است. دختر وی به نام «زينت بلوطي» كه در چنین خانواده‌ای زاده‌شده نيز، نخست در اراك و سپس در تهران عكاس‌خانه داشته‌است.
«مادام ليليان» نيز كه بانويي روسي بوده در دوران پهلوي در تهران عكاس‌خانه داشته و مورد پشتیبانی دربار نيز بوده است.

از بانوان ديگري كه در شهر هاي بزرگ و كوچك ايران و به‌ويژه پیش از كشف حجاب عكاس خانه زنانه برپا كرده‌اند، آگاهي چنداني در دست نيست و نيازمند پژوهشي جداگانه است.

فرتورهای برگزیده‌شده در این گزارش برآیند نگاهی کنجکاوانه بر فرتورهای "عکس‌خانه زیبا" و مروری کوتاه بر فرتورهای کودکان، خانواده‌ها، آروس(عروس) و دامادهای این عکاس خانه در دهه‌های 20 تا 50 خورشیدی است.

*هَموَند(عضو) انجمن مهرگان- فعال فرهنگی  و خبرنگاراَمُرداد