تارنمای فرهنگی ایران – گروه جشن های ایرانی – سیاوُش آریا*

تو این را دروغ و فِسانه مخوان ...

آیین ها و آداب هایی که در پیشانیِ جشن های باستانی ایرانیان نمودار شده است بی گمان با خردورزی و اندیشه همراه بوده و پس از گذرِ هزاره ها با اندکی دگرگونی به ما رسیده است. این آیین های کهن یک شبه پدیدار نشده که بتوان آن را به سادگی و آسودگی از دل مردم پاک کرد. نیاکان پاک نهاد ما برای ماندگاری فرهنگ و شناسۀِ (هویت) ایرانی،چه خون دل هایی که نخورده،رنج های فراوانی که نکشیدند و چه جان فشانی و جان بازی ها که نکرده اند. آن هنگام که در برابر دَد منشی های (وحشی گری های) بیگانگان تاب نیاورده و در میدان نبرد و رزم باختند،این فرهنگِ ستُرگ و نازش خیز ایرانیان بود که در برابر دشمنان استوار و پابرجا ماند و حتا آنان را شیفته و دلبستۀ خویش کرد.

ز نادان بنالد دل سنگ وکوه ...

اما چند سالی است که یا آیین ها و جشن های ملی ما با ستیز دشمنان فرهنگ ایران رو به رو  گشته و یا با کم خردی و نادانی و ندانم کاری برخی،آب به آسیاب دشمن پاشیده ایم و در پیِ به گمراهی (انحراف) کشاندن این آیین ها و جدایی و گُسَست آن با مردم خود هستیم،ولی زهی خیال خام... سخن دربارۀ آیین های نوروزی چندین هزارسالۀ ایرانی است. یک روز سبزه اش را بهانه می کنند روزی دیگر ماهی. اما اینان گویی نمی دانند که این فرهنگ توانمند و پرشکوه از پسِ هزاره ها و ستیزهای فراوان سربلند بیرون آمده. یا شاید خود را به خواب زده اند و یا از تاریخ و پیشینۀ خود نا آگاهند. هر چه باشد،هرکه باشد راه را بیراه آمده است و...

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان،نُمادهای خوان (سفره) نوروزی هرکدام رازهای سر به مُهر و فلسفه ای ژرف را در پشت پرده داراست که نتیجۀ خردمندی و خردگرایی و هوشمندی پدران و مادران پاک سرشت ما بوده است. یکی از این نمادهای زیبا ماهی سرخ رنگ است که شوربختانه چند سالی است مورد خُرده گیری برخی ناآگاهان به فرهنگ ایران جای گرفته و به انگیزۀ پاسداشت زیست بوم و زندگی کوتاه این آبزی،با آن ناسازگاری (مخالفت) کرده و حتا برخی پا را فراتر گذاشته و ماهی را وارداتی و چینی و وابسته (مربوط) به هشتاد نود ساله گذشته می دانند!؟ این گروه بدون آوردن حتا یک گواهی (مدرک) آن را انیرانی (غیرایرانی) شمرده و در بوق و کرنا می کنند و بدتر از همه آن که برخی روزنامه ها و خبرگزاری ها که خویشکاریِ (وظیفه) آگاهی رسانی درست را دارند،دانسته و یا نادانسته در دام اینان افتاده و سخنان بی پایۀِ  این دسته را بازتاب می دهند که سال گذشته روزنامه قانون و دو روز پیش خبرگزاری دانشجویان ایسنا در بخش رسانه های دیگرخود،بدون آوردن نام نویسنده و یا آن رسانه با سَرنام (تیتر) «رابطه بین ماهی قرمز و ایران ستیزی!» به این جُستار پرداخته است. کوتاه سخن آن که این کارها تنها آب در هاون کوبیدن است و بس.

آن چه که ما را واداشت تا در واپسین روزهای سال که دیگر هنگامۀ چنین کارهایی نیست،این گزارش را به نگارش در آوریم تنها روشنگری و شناخت  و آگاهی رسانی درست به هم میهنان  به ویژه خوانندگان تارنمای فرهنگی مهرگان است که با شکیبایی و همراهی خود پشتیبان ما بوده اند،نه پاسخ به کم خردان که کاری است بیهوده. در این جستار تنها به پیشینۀ ماهی و بازتاب آن در فرهنگ ایران پرداخته شده و بی گمان جای کار بسیار دارد.

 در این زمینه با کارشناس باستان شناسی،استوره شناس،پژوهشگر جشن های ایرانی و کارشناس زیست بوم گفت و گو شده است. که بخش نخست آن را در زیر می خوانید :

کتایون پلاسعیدی،باستان شناس با گرایش روزگار ایلامی (کهنه – میانه – نو) در همین زمینه به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : «ما در شَهداد کرمان بر روی آوَندهای (ظرف های) مَفرغی نگارۀ  ماهی را داریم که همین نگاره ها به همان سان (حالت) در روزگار سلجوقی تکرار شده و نگارۀ ماهی را که درکف آوند به گونۀ حرکت هستند،نشان می دهد. ماهی از هزارۀ چهارم پیش از زایش عیسا (ق.م) بر روی مُهرها نقش بسته که یکی از کهن ترین آن ها وابسته به شکارچی و ماهیگیر (صیاد) است که بنا بر خواستۀ  دارندۀ (صاحب) مهر برای به دست آوردن شکار و ماهیگیری،نگارۀ بز کوهی که نشان دهندۀ (مظهر) فراوانی است با ماهی در کنار ایزد (رب النوع) پشتیبان جانوران (حیوانات) و شکار و ماهیگیری جای داده شده است تا با داشتن چنین مهری مورد بزرگی و بخشش (عنایت) ایزد جای گیرد و به آسانی به ماهیگیری و شکار دست یابد».

دکترپلاسعیدی ادامه داد : « بر مهرهای استوانه ای میانۀ هزارۀ چهارم تا آغاز هزارۀ سوم پیش از زایش عیسا نگارۀ ماهی در چند ردیف کنار یکدیگر  جای دارد به سانی که گویی در آب شناورند. بر اثر مهرهایی که از شوش به دست آمده نگارۀ  زیبایی دیده می شود که در رودخانه ای با ساقه ای انبوه از درختان،ماهی ها در پیِ یکدیگر شنا می کنند - بر نشان مهرهای دیگری شکارچیان لوح در برگشت از شکار ماهی ها آن ها را از قایق بیرون می آورند - در زمینۀ یک مهر دیگر که از شوش به دست آمده ماهی نقش شده است. ماهی نمودار ایزد رودخانه و مرداب است و در آیین های (مراسم های) گوناگون ستایش ماهی را به خدایی که بر تخت نشسته روشن می کند (در روزگار شوش پیش از ایلام). ماهی در آیین های گوناگون بر ایزدی که بر تخت نشسته پیشکش می شود - در شهرهای گوناگون نقش ماهی دیده شده است که ایزدی بر تخت نشسته و در برابر وی ماهی بر روی میز ارمغان جای گرفته یا چند ماهی که در زمینه های مهر نقش شده است - یک نشان مهر دیگر از شوش هزارۀ  چهارم پیش از زایش عیسا به دست آمده که نگاره ماهی بر روی آن است (تاریخ مهر در ایران- نوشته بانو ملک زاده بیانی رویه 60 و 61) - در نشانی دیگر با شماره ثبت 1219،یک آوند مفرغی که میان آن دایره ای است که گِرادگرد این دایره چهار تا ماهی و رَج سپسین پنج ماهی کوچک در حال شنا کردن هستند که در واقع آن نگارۀ میانی (وسط) خورشید است. (رویه 404، کتاب گزارش  8 فصل بررسی و کاوش در شهداد (دشت لوت) نوشته،علی حاکمی به کوشش محمود موسوی چاپ پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی- 1385) - همه آوندها آیینی هستند و به آن تشتک گویند (آوندهای مفرغی تشتی ریخت). زیرا لبۀ آن ها بالا آمده است. نمونه های دیگری هم از این نمونه آوندها موجود است که در برخی نقش مار و دربرخی هم نقش گوزن. همانند آن آوند در جیرفت نیز به دست آمده که در آن نگارۀ شیر و پرنده است».

این ایلامی شناس در بخش دیگری از سخنانش به نمونه های دیگری اشاره کرد و به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « در پاسارگاد ریخت مردی پدیدار است که یکی از پاهای آن ماهی است. این نگاره نُماد ایزد آب است که به آن ایزد ماهی و مرد دریایی نیز می گویند (مهرهای ایلامی - پی یِرآمیه، از سری کتاب های mdp  1 و 2). که ما درسنگ نگارۀ میان رودان (بین النهرین) در کاخ سارگُن دوم نمونۀ آن را داریم و به گمان بسیار در پاسارگاد از آن پیروی کرده اند».

این باستان شناس در پاسخ به این پرسش که آیا ماهی از کشوری دیگر به ایران آمده است، افزود : « ماهی از روزگار کهن در شوش ایران بوده و ایزد آب است. ما بر روی آوندهای سفالی نیز که از چُغامیش از روزگار ایلامی به دست آمده نگارۀ مردی را داریم که ایستاده و در دو سوی دست هایش ماهی را گرفته و شکار کرده است. ماهی نماد زایندگی و برکت است و همیشه درخوان نوروزی جای داشته است. از سویی دیگر ما پیکرۀ ایزد ماهی از جنس مفرغ از روزگار«سوکِل مُخ ها» سده 17 و 18 پیش از زایش عیسا که از شوش به دست آمده را می بینیم که روی سر یک ماهی نشسته و در واقع یکی از آن پیکره های برجسته ای  است که از نقش ایزد ماهی به دست آمده است. (تاریخ و تمدن ایلام. یوسف مجیدزاده، مرکز نشردانشگاهی. رویه 126 نگاره 26) – در نگاره ای دیگر،سنگ نگارۀ زن نامدار«نخریس» از شوش به دست آمده  که وابسته به روزگار ایلام نو است (سده 7 و 8 پیش از زایش عیسا) که هر دو درگنجینۀ (موزه) لوور نگهداری می شوند. در این نگاره،چهرۀ زنی را نشان داده که دارا و توانگر (ثروتمند) بوده و در برابرش میزی است که درآن ماهی جای داده اند که نشان می دهد ماهی چه اندازه ارزش و برکت داشته است (همان - رویه 193 نگاره 136).

دنباله دارد ....

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران - راهنمای گردشگری – کنشگرمیراث فرهنگی و زیست بوم – دبیرانجمن مهرگان