(بخش دوم)
ظرف شماره 2: تنگ ؛ بدنه کروی ، پایه مقعر نسبتا بلند، دهانه و دسته ظرف شکسته واز بین رفته است وضعیت ظرف: دهانه ودسته شکسته وکسر دارد.، خمیر گل سنگی با تکنیک زرین فام؛ تزیینات: بدنه ظرف به پنج قسمت تقسیم شده است در قسمت گلوی تنگ کتیبه ای به خط شکسته تعلیق که بیشتر قسمت های آن از بین رفته کتیبه دوم نیز بطور کامل از بین رفته در قسمت سوم ظرف نقوش اسلیمی به رنگ قهوه ای بر بدنه ظرف نقش بسته ودر زیر این نقوش کتیبه ای به خط تعلیق دور بدنه ظرف را می پوشاند ودر قسمت انتهایی نیز بدنه با نقوش دایره مانند وپرانتزی در سه ردیف نقش بسته است. محل نگهداری آن مخزن موزه بوعلی سینا همدان ( شماره اموال : 2197 ) ، محل کشف شهرستان همدان ،وتاریخ کشف 1384 هـ ش می باشد . موزه تاریخی برابر با قرن ششم هجری قمری را در نظر گرفته است . ارتفاع این کوزه 20سانتی متر و قطردهانه : 8/1 میلی متر است .
ظرف به نظر کوزه یا تنگ می آید که نقوش آن اغلب زایل شده است. نقش روی شانه و دو نوار کتیبه ناخوانا و نامشخص است ولی نقوش روی بدنه حلقه هایی با سه برگ داخلی هستند که دور تا دور بدنه را گرفته اند که برای نخستین بار توسط اتینگهاوزن به عنوان ویژگی سبک کاشان شناسایی شد . واتسون نقش نیم نخل ها(و گاه با پرندگان) در زمینه اصلی ظرف را یکی از شاخص ترین ویژگی های سبک کاشان می داند(واتسون،1382، 117)پوپ نیز این طرح برگ ها را جز آرایه های گیاهی تخیلی و مربوط به ظروف سفالی سده های پنجم تا هفتم هـ.ق می داند(پوپ، 1387، 3139) و مشابه نمونه ی مجموعه خلیلی است که هر دو مربوط به کاشان در قرن هفتم هـ.ق هستند و البته مشابه نقش برگ هایی است که در نمونه موزه بروکلین بر روی لباس زنان دیده می شود. انتهای ظرف نیز همان گونه که در نمونه موزه بروکلین اشاره شد، در انتهای اکثر ظروف کاشان دیده می شود. دو نوار کتیبه نیز به نظر به قلم شکسته تعلیق است که مربوط به قرن هفتم هـ .ق است. نقوش پرانتزی شکل نیز با نمونه های گالری فریر وساکلر، مجموعه خلیلی موزه ملی کویت که همگی مربوط به کاشان است قابل مقایسه می باشد .رنگ در این ظرف زرد مایل به قهوه ای است که همان طور که در ظرف شماره 1 اشاره شد به اعتقاد فهرواری در نمونه های کاشان رنگها اغلب درخشنده و شامل زرد، طلایی _زرد، زرد مایل به قهوهای و زرد مایل به سبز هستند . ظرف مورد نظر دارای دسته و آبریز بوده که هر دو شکسته و فقط بر روی قسمتی از شانه ظرف ته دسته باقی مانده که بر این اساس می توان گفت احتمالاً تنگ بوده که مانند نمونه گالری فریر و ساکلر است و یا مانند نمونه های موزه هنری توکیوصراحی باشد. دو تا از این نمونه ها مربوط به کاشان و هر سه نیز از قرن ششم و هفتم هـ.ق هستند. با توجه به این ویژگی ها این ظرف را می توان به کاشان در قرن هفتم هـ.ق نسبت دهیم و از آنجایی که در برخی نقوش مشابه نمونه موزه بروکلین است، می توان خود دلیلی باشد بر اینکه در یک مرکز واحد ساخته شده اند.
ردیف
|
تکنیک
|
انتساب(محل احتمالی ساخت)
|
تاریخ
|
منبع(موزه / کتاب)
|
شماره (موزه / کتاب)
|
وجه تشابه
|
تصویر
|
1
|
تزیینات قهوه ای بر مینا
|
ایران
|
قرن ششم و هفتم هـ.ق
|
موزه هنری توکیو
|
190
|
شکل
|
|
2
|
زرین فام
|
ایران احتمالا ری
|
اواخر قرن ششم هـ . ق
|
Freer and Sackler Gallery
|
F1987.145
|
شکل ، نقوش زنجیره ای و گیاهی دور ظرف
|
|
3
|
تزیینات مشبک سیاه و آبی
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
Freer and Sackler Gallery
|
F1965.14
|
شکل
|
|
4
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم ه.ق
|
موزه ملی کویت
|
O.18
|
نقش زنجیره ای پایین ظرف
|
|
5
|
زرین فام
|
کاشان
|
اوایل قرن هفتم هـ.ق
|
موزه رضا عباسی
|
1595
|
نقش زنجیره ای پایین ظرف
|
|
6
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن هفتم ه.ق
|
Brooklyn Museum
|
76.4
|
نقش زنجیره ای و گیاهی
|
|
7
|
زرین
فام
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
Curatola, 2006,
|
101
|
نقش گیاهی
|
|
8
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
Freer and Sackler Gallery
|
S1987.958
|
نقش زنجیره ای پایین ظرف
|
|
9
|
زرین فام
|
کاشان
|
اوایل قرن هفتم هـ.ق
|
مجموعه خلیلی
|
278
|
نقش زنجیره ای پایین ظرف وکتیبه دور بدنه
|
|
ظرف شماره 3: بشقاب ؛ ظرف مخروطی شکل با لبه به خارج برگشته ، بدنه صاف،پایه کوتاه مقعر، وضعیت ظرف: وصالی شده ومرمت شده؛ خمیرگل سنگی با تکنیک زرین فام ، تزیینات : داخل ظرف بر بدنه ،لبه وکف نقوش اسلیمی بصورت پر با رنگ قهوه ای نقاشی شده اند . محل نگهداری مخزن موزه بوعلی سینا همدان( شماره اموال : 2023)و، محل کشف آن شهرستان همدان و تاریخ کشف 1384 ه.ش می باشد . موزه، تاریخی برابر با دوره سلجوقی را در نظر گرفته است .ارتفاع آن 02/4 سانتی متر و قطردهانه : 5/24 سانتی متر است.
تقریباً نیمی از ظرف مرمت شده که این بررسی ظرف را کمی دچار مشکل می کند، به خصوص تشخیص نقش کف ظرف را. داخل این ظرف به نظر می آید با خطوط موازی به یازده قسمت تقسیم شده است. نقوش بین هر دو خط موازی، به صورت شاخ و برگ های نوک تیز هستند که این از ویژگی های کاشان است(نیستانی_روح فر، 1389، 117). کف ظرف نیز احتمال دارد نقش حیوانی وبیرون ظرف بدون نقش است.
مورگان عقیده دارد که در فاز اول زرین فام های کاشان یا همان سبک یادمانی، پیکره ها بزرگ و نقوش اسلیمی، حاشیه ها و پانل هایی از نخلک و نقوش پیچیده و از اشکال ظروف در این فاز، قاب های مسطحی از نوع شکل ظروف زرین فام مصراست که این ویژگی ها در این ظرف دیده می شود(مورگان، 1384، 141). در یک نگاه ظرف از نظر نقش و ترکیب بندی مشابه نمونه مجموعه خلیلی است که مربوط به این سبک از کاشان در قرن ششم هـ.ق است و با نمونه های موزه ملی کویت نیز از نظر نقش مشابه است و از نظر شکل مشابه نمونه موزه رضا عباسی و موزه ملی کویت است .
بر روی لبه ظرف نقوشی وجود دارد که خطوط در بافته یا زنجیره ای و یا چیزی شبیه کتیبه باشد که در آن ها نفوذ رنگ قرمز را که بر اثر پخت در برخی قسمت ها به مقدار کمی پخش شده دیده می شود البته در بین نقوش بدنه نیز این رنگ در برخی قسمت ها دیده می شود.رنگ های داخل ظرف علاوه بر این زرد مایل به زیتونی و بیرون ظرف قهوه ای است که همان گونه که در ظروف موزه رضا عباسی و موزه ملی کویت اشاره شد این رنگ ها در نمونه های کاشان دیده می شود. با توجه به مطالعه بر روی این ظرف، آن را مربوط به سبک یادبودی کاشان در قرن ششم هـ.ق نسبت می دهیم.
ردیف |
تکنیک
|
انتساب(محل احتمالی ساخت)
|
تاریخ
|
منبع(موزه / کتاب)
|
شماره (موزه / کتاب)
|
وجه تشابه
|
تصویر
|
1
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
موزه رضا عباسی
|
8
|
شکل
|
|
2
|
زرین فام
|
کاشان(یادبودی)
|
قرن
ششم هـ.ق
|
مجموعه خلیلی
|
244
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
3
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
O.14
|
نقش اسلیمی
|
|
4
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
مجموعه خلیلی
|
27
|
نقش اسلیمی
|
|
5
|
زرین فام
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
مجموعه خلیلی
|
26
|
نقش اسلیمی
|
|
ظرف شماره4: کاسه ؛ ظرف مخروطی شکل با لبه صاف ، بدنه صاف ،پایه کوتاه مقعر، وضعیت ظرف : مرمت شده ؛ خمیر گل سنگی با تکنیک زرین فام ، تزیینات : در بیرون ظرف لعابی به رنگ قهوه ای بر زمینه آبی وجود دارد ومزین به کتیبه ای به خط کوفی است داخل ظرف به هشت قسمت با خطوط قهوه ای و چهار قسمت با خطوط آبی تقسیم شده است که این چهار قسمت با نقوش اسلیمی و گیاهی تزیین شده است. محل نگهداری ظرف مخزن موزه بوعلی سینا همدان ( شماره اموال : 2020 ) ، محل کشف شهرستان همدان امام زاده زبیده خاتون و تاریخ کشف 1384 هـ.ش می باشد. تاریخ پیشنهادی موزه برابر با قرن هفتم هجری قمری است .ارتفاع آن 5/7 سانتی متر ، قطردهانه : 5/17 سانتی متر می باشد.
این ظرف نیز مشابه ظرف قبلی است با این تفاوت که داخل ظرف به هشت قسمت با خطوط قهوه ای و چهار قسمت با خطوط آبی تقسیم شده است، تقسیم سطح داخلی ظروف به چهار، شش یا هشت قسمت با نوارهای پهن به صورت شعاعی، یکی از ویژگی های متداول کاشان است(کیانی _کریمی، 1364، 43).
الگوی آراستن شعاعی توسط نوارهای خطاطی و با مداخله نقاشی در زمینه سفیدرنگ را میسون نیز مربوط به کاشان می داند. همچنین تقسیم آرایه ها به بخش ها و اسپرهای گوناگون، در سده هفتم هـ.ق به اوج رسیده است(پوپ، 1387، 3183). نقوش حد فاصل خطوط قهوه ای رنگ مانند ظروف موزه ویکتوریا و آلبرت و موزه ملی کویت گیاهی است و با توجه به مطالب ذکر شده مربوط به کاشان است. این الگو به همراه نقوش گیاهی بین آن ها، در نمونه های مجموعه خلیلی، موزه ویکتوریا و آلبرت و گالری فریر و ساکلر که مربوط به کاشان و اغلب قرن ششم هـ.ق هستند، دیده می شود.
بیرون ظرف نیز کتیبه ایی به خط کوفی به رنگ سیاه بر زمینه ی آبی آمده است که این نوع کتیبه بر بدنه بیرونی
را میسون به نام کتیبه برگشته خوانده و مربوط به کاشان می داندو مشابه نمونه موزه فیتز ویلیام ، موزه ملی ایران
و موزه بروکلین است . ظرف از نظر شکل نیز مشابه نمونه های موزه ملی ایران (جدول12-3 :-6) است که
مربوط به اواخر قرن ششم و قرن هفتم هـ.ق است و در ترکیب بندی نیز علاوه بر تشابه با نمونه های موزه
ویکتوریا و آلبرت و موزه ملی کویت گالری فریر و ساکلر به نمونه های موزه ویکتوریا و آلبرت مشابه نمونه
موزه فیتز ویلیام نیز مشابه است .با توجه به ویژگی های و مقایسه با نمونه های مشابه این ظرف را می توان به
کاشان در قرون ششم و هفتم هـ.ق نسبت داد.
ردیف
|
تکنیک
|
انتساب(محل احتمالی ساخت)
|
تاریخ
|
منبع(موزه / کتاب)
|
شماره (موزه / کتاب)
|
وجه تشابه
|
تصویر
|
1
|
زرین فام
|
ایران
|
قرن ششم هـ.ق
|
Victoria and Albert Museum
|
C.24-1948
|
نقش، شکل و ترکیب بندی
|
|
2
|
زرین فام و لعاب آبی
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
Cat.o.5
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
3
|
زرین فام و لعاب آبی
|
کاشان
|
قرن ششم هـ.ق
|
موزه ملی کویت
|
Cat.o.7
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
4
|
زرین فام
|
ایران
|
قرن ششم و هفتم هـ.ق
|
مجموعه خلیلی
|
648
|
نقش و ترکیب بندی
|
|
5
|
زرین فام
|
ایران
|
اواخر قرن ششم هـ.ق
|
The Fitzwilliam Museum
|
c. 444
1991
|
کتیبه بیرونی و شکل
|
|
6
|
نقاشی زیر لعاب شفاف
|
____
|
قرن هفتم هـ.ق
|
موزه ملی ایران
|
8361
|
کتیبه بیرونی و شکل
|
|
7
|
نقاشی زیر لعاب
|
کاشان
|
قرن هفتم هـ.ق
|
Victoria and Albert Museum
|
C.158-1977
|
ترکیب بندی
|
|
8
|
نقاشی زیر لعاب
|
ایران
|
قرن هفتم هـ.ق
|
The Fitzwilliam Museum
|
C.105-1935
|
ترکیب بندی
|
|
9
|
زرین فام
|
ایران
|
قرن هفتم هـ.ق
|
Brooklyn Museum
|
12.55
|
کتیبه بیرون ظرف
|
|
در پایان میتوان گفت سده های پنجم تا هشتم هـ . ق در ایران مقطع مهمی به شمار می آید و تمامی هنرها از جمله سفالگری سیر صعودی داشت . سفالگران این دوره ، در فرم و تزیینات سفال ابداعاتی انجام دادند که موجب تغییرات تاریخی و پیدایش توانایی های تازه ای در دنیای سفالگری شد . از جمله این فناوری ها تولید سفال زرین فام بود .
ظروفی که معرفی شدند با تکنیک زرین فام ساخته شده اند و بدون هویت و فاقد شناسنامه اصولی و علمی بودند . اما پس از بررسی و مطالعه تطبیقی این اشیاء با نمونه های مشابه در سایر موزه ها و مجموعه ها، مشخص شد که این چهار نمونه ظرف زرین فام از تو لیدات کاشان می باشند . پرداخت به جزییات ، پیکره های انسانی در رنگهایی چون قهوهای تیره و روشن ، پر شدن پس زمینه سفالینه ها با شبکه ای از نقطه های ظریف، طوماری ها، مارپیچ ها ، نقوشی شبیه نقطه و خط بین دو پرانتز است که میسون آن را خط- پرانتز می داند، تقسیم سطح داخلی ظروف به چهار، شش یا هشت قسمت با نوارهای پهن به صورت شعاعی، همگی از ویژگی های متداول کاشان می باشند . از این رو این ظروف را به این مرکز نسبت داده ایم.
کارشناس ارشد باستان شناسی(دانش آموخته دانش گاه هنراصفهان)- راهنمای جهان گردی- هموند
انجمن مهرگان شیراز