تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

سبزه میدان یا همان میدان «عتیق» نامی آشنا برای کُنشگران (فعالان) میراث فرهنگی و دوست داران تاریخ ایران و مردم استان اِسپهان (اصفهان) است. میدانی تاریخی به جا مانده از روزگار سلجوقی که فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته و خاطرات دور و نزدیک مردم شهر اسپهان در این بخش رقم خورده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، میدان عتیق که امروزه به انگیزۀ پروژه زنده سازی (احیا) محوطۀ تاریخی آن به میدان امام علی تغییر نام داده است در واقع قلب تپنده و هویت شهر اِسپهان به شمار می آید. همچنین هم مرزی با مجموعه جهانی نقش جهان بر ارزش آن افزوده و همانند نگین درخشانی بر تاریخ و فرهنگ این شهر تابیده و نقش بازی می کند. اما چند سالی است که به بهانۀ بازگرداندن چهرۀ کهن تاریخی خود، محوطۀ آن دستخوش دگرگونی ها و ناملایماتی شده که به باور کارشناسان و کُنشگران میراث فرهنگی نه تنها اصالت آن از میان رفته است، بلکه آسیب های برگشت ناپذیری بر پیکرۀ بی دفاع آن زده شده است. به همین انگیزه در چند سال گذشته نقدهای فراوانی از سوی کارشناسان و کُنشگران و دلسوزان میراث فرهنگی در خبرگزاری ها نگاشته شده است، ولی اِنگار در همچنان بر همان پاشنه می چرخد! و مدیران این پروژۀ ناکارآمد همچنان سرگرم کارند.

در همین زمینه یک مرمت گر که نخواست نامش آشکار شود به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « میدان عتیق بخشی از تاریخ و هویت شهر اِسپهان تا همین چندی پیش بود. هر چند این میدان وضعیت نابسامانی از دید کالبَدی و اجتماعی پیدا کرده بود، که این خود بهانه ای شد برای انجام و اجرای پروژۀ تلخ و شومی به نام پروژه امام علی. پروژه ای که به انگیزۀ اجرای طرح باز زنده سازی میدان عتیق که پس از آغاز کار نام میدان امام علی را بر روی آن گذاشتند، جای انواع و گونه های وسایل مکانیکی ساخت و ساز و خودروهای سنگین و مواد و کاراسته های (مصالح) ساختمانی شده و دستخوش مداخلات گسترده ای گردید. این پروژه با نام باز زنده سازی میدان امام علی که یکی از بزرگ ترین میدان ها و مرکزهای تاریخی کشور با دیرینگی 800 ساله است را در 3 گام (فاز) اجرایی به وضعیت کنونی درآورده اند که شوربختانه (متاسفانه) تنها می توان گفت، میدان عتیق در کنار سایت جهانی مسجد جامع برای همیشه نابود شد. میدان عتیق در واقع در روزگار آغازین ورود تازیان (اعراب) به ایران به انگیزۀ تفاوت های مذهبی و فرهنگی نیاز به یک حلقه ارتباطی میان «جِی» و «یهودیه» بود که فضای میدان این نقش را بازی می کرد. در روزگار آل بویه نیز جای داد و ستد و اَسب دوانی بود. با فرمانروایی سلجوقیان این فضا به شکل یک میدان درآمد و تبدیل به مهم ترین بخش شهر شد و مرکز فعالیت های فرمانروایی، سیاسی، بازرگانی و مذهبی بود. در واقع میدان عتیق در روزگار سلجوقی دیوانخانه شهریاری بوده که با شکل گیری و گسترش (رونق) میدان نقش جهان در روزگار صفویه، این میدان نیز به آرامی پیشرفت خود را از دست داد تا این که در همین دهه های گذشته تبدیل به یک میدان کهنه شد و به آن میدان کهنه نیز می گفتند».

این کارشناس ارشد مرمت بناها در دنبالۀ سخنانش افزود : « پروژه ای که به بهانۀ بازگرداندن چهرۀ تاریخی از دست رفته، در درازای (طول) 800 سال زیست خود، زنده و پویا بوده و در همین 6 سال گذشته به گونۀ کلی از میان رفت.

طرح پـیشنهادي باز زنده سازی میدان عتیق از چهار بخش در برگیرندۀ میدان اصلي، جلوخان مسجد جامع، مجموعه زیرگذرها و پارکینگ و نیز بخش های بدون مرز پیرامون میدان تشکیل شده است. اجراي این پروژه به سه گام گوناگون بخش بندی شد. در گام نخست (تیرماه 1388 – شهریورماه 1389) ساخت زیرگذرها، درگام دوم (مهم ترین بخش) ساخت میدان اصلي و بافت بازرگانی پیرامون آن و در پایان گام سوم (که از روزهای نخستین کاری سال 1393 آغاز و همچنان دنباله دارد) با آرمان ساماندهی جلوخان مسجد جامع به همراه ساخت بدنه بازرگانی پیرامون آن و پیوند راسته بازار اصلی و بازار ریسمان فروشان و پروژه پیوند بازار بزرگ در نزدیکی خیابان عبدالرزاق به خیابان ولی عصر، مجموعه شمال جلوخان در نظرگرفته شد. زنده یادان مهندس میرمیران و مهندس کازرونی طراحان نخستین این پروژه با آرمان زنده سازی یک میدان با مِهرازی (معماری) سلجوقی بودند. آرمان و طراحی نخستین، کاری درست، بُنیادین (اصولی) و سنجیده (منطقی) بود، ولی شوربختانه زمانی که این آرمان به مرحلۀ اجرا گذاشته می شود، بسیار نادرست و ناسازگار با طرح های نخستین این دو معمار بزرگ از آب در می آید. مهم ترین چیزی که در گام دوم می توان به آن اشاره کرد، طرح جداره هاست که به پیروی از گذشته، ولی باز هم ناهمگون و نابُنیادین شکل گرفته است. تاق های آزاد اَشکوب (طبقه) دوم از نشانه های مِهرازی روزگار صفویه در یک میدان سلجوقی است که ما آن را آشکارا در جداره های میدان نقش جهان می بینیم. اگر از الگوهای مهرازی وابسته به روزگار خود میدان (سلجوقی) با بیان معاصر بهره گیری می شد، می توانست با بُنیاد ساخت و سازهای نو در ساختارهای تاریخی که سال هاست در بسیاری از کشورها شناخته شده، هماهنگی بیشتری داشته باشد. سخن دیگر نبود نگرش (عدم توجه) به هندسه کلی خود میدان و طراحی محوطه آن است. بر پایۀ شواهد میدان شکلی ذوزنقه داشته و هم اینک ما بینندۀ یک میدان مستطیل (راست گوشه – ذوزنقه ای) به پیروی از شکل میدان نقش جهان هستیم (نقش جهان کوچک). ولی مهم ترین گفتار وابسته به گام نخستین است، و آن اجرای زیرگذر است. به بهانۀ پیشگیری از ورود خودرو به محوطۀ میدان و کنترل ترافیک زیر میدان تُهی (خالی) شد و خاک برداری شدیدی بدون نگرش به لایه های بسیار با ارزش تاریخی آرمیده در زیر بستر میدان انجام گرفت (این منطقه روی تپه ای باستانی جای دارد). و اشیاء سفالین زیبا و با ارزش تاریخی و ساختارهای مِهرازی بر جای مانده که در این همه سال در زیر خاک نگهداری شده بود، یکباره به وسیلۀ بیل های مکانیکی دل زمین شکافته و شکسته، خُرد و نابود شد و خاک های گِردآوری شده که در میان آن تکه های سفال و ... دیده می شد، در کنار زباله های شهر اِسپهان رها و در آن جای آلوده با بسیاری از سخنان ناگفته جای گرفت. با این کار میدان چهرۀ بُنیادین خود را برای همیشه از دست داد (اصالت مکان). نشانه ها و شواهدی از رُخدادهای روی داده درگذر زمان که بر چهره مکان یا مجموعه نقش بسته به آن هویت، ارزش و جایگاهی ویژه با بار مفهومی و معنایی می دهد که تکرار ناپذیر بوده و جایگزینی ندارد و این میدان آن را برای همیشه از دست داد. آیا براستی تنها راه چاره ترافیک و نبود ورود خودرو به پیرامون میدان تُهی کردن بستر زیر میدان بود؟ پس چرا ما بینندۀ رفت و آمد خودروها و پدیداری پارکینگ های همگانی (عمومی) در پیرامون میدان هستیم!

این مرمت گر در بخش دیگری از سخنانش گفت : « مکان های تاریخی به انگیزۀ این که بار و پیام های تاریخی دارند، خاطره انگیز هم می شوند و نام آن ها درخاطره جمعی جای گرفته و به یادگار می ماند. اما موضوع تغییر نام میدان ها، خیابان ها و حتا یادمان های تاریخی در سال های گذشته به موضوعی به حق و حتا معمولی تبدیل شده و تاثیر و آسیبی برگشت ناپذیر پیرامون موضوع خاطره جمعی به جای می گذارد. در پروژه باز زنده سازی میدان تاریخی عتیق نام آن دگرگون می شود، براستی چرا؟ مگر نام عتیق یا سبزه میدان و حتا کهنه چه ایرادی داشت. و سخن درخُور نگرش این است که حس وابستگی به مکان با دگرگونی نام آن از میان می رود و این یادآوری نام ها است که فضاهای تاریخی را در ذهن ها زنده نگاه می دارد. نیاز به یادآوری است، بر پایۀ قانون کشور، تغییر نام خیابان ها و مکان های همگانی از اختیارات شوراهای اسلامی شهر و روستا است.

نبود نگاهداشت اصل ها و قانون های مبانی نظری، که در منشورها و پیمان های (معاهدات) جهانی و بین المللی با آرمان نگهداری این بازمانده های هویت و تاریخ یک سرزمین که از سوی جامعه انسانی ارایه شده و کشور ایران پیمان به اجرای آن دارد را تا اندازۀ  بسیار زیاد در بهره گیری از مواد و کاراسته ها بیننده ایم. بهره گیری از آهن و میله گِرد بدون نگرش به ضریب الاستیسته آهن (کشسانی = عکس العمل فلز آهن در برابر سرما و گرما) نسبت به کاراسته های دیگر، بهره گیری از فایبرگلاس در پوشش های تاق و سقف به بهانۀ سبک سازی، بهره از درهای آهنی شبیه سازی شده در رواق ها، ویرانی اندک آثار برجای مانده تاریخی به بهانۀ فرسودگی و غیره. همچنین فراموش کرده ایم که هر چیز فرسوده ای در نما (ظاهر) بی ارزش و ویران شدنی نیست.

در پایان باید گفت، پروژه ای به این بزرگی و پُر هزینه نیازمند ژرف نگری و درنگ بیشتری بوده است. ولی بینندۀ آن هستیم که با گامی شتاب زده و نابُنیادین در برنامه ریزی و اجرا ، آن چه را نباید می شد، فضایی ساختگی و شبیه سازی شده به نام میدان امام علی با الگوگیری نادرست که سود اقتصادی جایگزین پاسداری از یک یادمان ارزشمند تاریخی و در فَرجام نابودی آن شد. جایی که می توانست با بهره گیری از الگوی مِهرازی زیبنده، حفظ شواهد، بکارگیری شیوه های درست، بُنیادین و قانونمند بازآرایی (:مرمتی)، نگهداشت اصالت مجموعه به وسیلۀ نگهداری و برگرداندن شواهد و نشانه های تاریخی و این که این جایگاه می توانست نشانه و نمادی از هم پیوندی و همزیستی آیین های (دین) گوناگون در یک شهر کهن تاریخی با چهره ای اصیل و راستین (واقعی) گردد. و بدون دو دلی با آوازۀ جهانی که به دست می آورد، می توانست پایانۀ (قطب) مهم و تاثیرگذاری در پیشرفت و گسترش پیشه (صنعت) گردشگری و اقتصاد شهر اِسپهان و ایران باشد. نه این که جایگاهی تُهی از حضور گردشگران و مهمانان فرنگی که به اشتیاق آمده و با افسوس سری تکان داده و روی گردانده و می روند، گویا فرنگیان از ما آگاه ترند».

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان