تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

شیرهای سنگی را که در گویش بختیاری به آن «بَردِ شیر» می گویند در گذشته بر بالای سر مردگان خاندان بختیاری می گذاشته اند. هم اینک این شیرها به نمادی برای مردم بختیاری تبدیل شده و از جایگاه بسیار بالایی نزد آنان برخوردار است. امروزه بیشتر شیرهای سنگی در استان خوزستان و چهار محال و بختیاری جای دارد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شیرهای سنگی را باید هویت و شناسنامۀ مردمان بختیاری به شمار آورد. این شیرها بیشتر به نشانۀ دلاوری و پهلوانی (شجاعت) و ویژگی هایی چون هنرمندی در شکار شیر و تیراندازی در جنگ و مهارت در سوارکاری، بر آرامگاه بزرگان جای داده شده است. همچنین با شناسایی و شناخت این نمونه یادمان ها، ما با شرایط اجتماعی، آداب و آیین ها و حتا جایگاه افراد خاک سپرده شده در نزد جمعیت بختیاری آشنا خواهیم شد و بایسته (ضروری) است که در نگهداشت و پاسداری از آن ها کوشا باشیم. اما با این همه شیر سنگی تاریخی روستای دِه چشمه شهرستان فارسان از استان چهار محال و بختیاری روزگار اندوه باری را سپری می کند و در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی جای گرفته است. این شیر سنگی در محاصرۀ خودروها و در سرآغاز ورود به گردشگاه «پیرغار» جای گرفته است. بیشتر مسافران و برخی از گردشگران بر روی این یادمان ملی سوار شده و به آن آسیب می رسانند. سرِ این شیر سنگی در گذشته های نا روشن شکسته و از بدن جدا شده است. در بخش هایی از این یادمان ساییدگی، خَراش و سوراخ هایی پدیدار شده و آن را با تهدیدهای جدی رو به رو کرده است. در همین زمینه یکی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرکرد به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « این شیر سنگی وابسته (مربوط) به روزگار قاجاریه است و جای آن در گذشته در گورستان روستای دِه چشمه در نزدیکی این جایگاه بوده است».

اسلامی در دنبالۀ سخنانش افزود : « این شیر سنگی مالک خصوصی دارد و  مالک در گذشته آن را از گورستان به این جا آورده که در واقع پارکینگ خودروهای گردشگاه پیرغار است! ».

این کارشناس میراث فرهنگی شهرکرد در پاسخ به این پرسش که مگر این شیر سنگی ثبت ملی نیست و جایگاه آن زیبنده نبوده و بهتر است جا به جا شود، گفت : « این یادمان با مجموعۀ گورستان روستا به ثبت ملی رسیده است. اما مالک آن می گوید که این گور پدر بزرگم است و خودم از آن نگهداری و پاسداری می کنم!؟ هر چند که گزارش هایی از وضعیت بد آن به ما رسیده است و ما نیز به مالک هشدار (اِخطار) داده ایم».

در این میان چیزی که ذهن را درگیر کرده و مایۀ شگفتی بوده، این است که چگونه زمانی که یادمانی به ثبت ملی می رسد، مالک می تواند هر برخوردی که دوست داشت با آن یادمان انجام دهد. همچنین هنگامی که یک گورستان دارای ارزش تاریخی شناخته می شود با همۀ عناصر موجود در آن تعریف شده و به ثبت ملی می رسد و در واقع این شیر سنگی بخشی از هویت آن گورستان به شمار می آید و با برداشتن شیرسنگی هویت مجموعه خدشه دار شده و به زیر پرسش می رود. از سویی، هیچ کس حق جا به جایی نمادهای گورستان را ندارد. زیرا این گورستان به ثبت ملی رسیده و از آنِ همۀ مردم ایران است که تنها سازمان میراث فرهنگی خویشکاری (وظیفه) پاسداری از آن را دارد. از سویی، درست است که باید به باورهای مردم اَرج گذاشت و آنان را گرامی داشت، ولی مدیران شهری و میراث فرهنگی می توانند با آگاهی رسانی درست و برخورد نیکو، مالک را خرسند (قانع) و مجاب کرده و این یادمان ملی را به گورستان روستا باز گردانند. چرا که مالک توانایی پاسداری و نگهداری از این یادمان را نداشته و آن را در بدترین شرایط به حال خود رها کرده است.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، شیرها به انگیزۀ ویژگی های بی مانندشان در فرهنگ تیره های گوناگون جایگاه ویژه ای دارند. چَم های (معانی) نمادین شیر در ادبیات مردمان گوناگون، بیشتر نماد پیروزی، قدرت، دلاوری، بزرگ منشی و پاکی (نجابت) و نیروی ماورای انسانی بوده است. بختیاری ها با توجه به این مفهوم و نشان ها، شیر را به عنوان نماد خود پذیرفته اند. شیر در میان بختیاری ها نماد دلاوری است. نماد شیر، افزون بر این تندیس ها، در قالی و گلیم و گبه هایی که بختیاری ها می بافند نیز، آشکار است.

شکوه و بزرگی این تندیس ها، یادآور مردانی است که تاریخ پر فراز و نشیب خاندانشان را در قالبی استوره ای با نام خود آراسته کرده و روی در دل خاک نهفته اند. بر روی این شیرهای سنگی نشان شمشیر، خنجر، تفنگ و اسپ تراشیده شده است.

«آستِن هِنری لایارد» جهانگرد و دیپلمات بریتانیایی در نَسک (کتاب) ماجراهای اولیه، آورده است : بختیاری ها تندیس و نقش شیر را بر روی گورهای خان ها و افراد سرشناس می اَفراشتند، تا خاطرۀ دلاوری (سلحشوری) و جنگجویی آن ها برای همیشه زنده بماند.

برخی از مسافران و گردشگران بر روی یادمان تاریخی سوار می شوند و زیبنده نیست که این یادگار نیاکانی در اینجا رها شود

آسیب های وارده به شیرسنگی قاجاری


شمشیر که نماد دلاوری مردان بختیاری است و بر روی شیرها می تراشند

شیر سنگی تاریخی ده چشمه فارسان شهرکرد در محاصره خودروها

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان