تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*

اگر گمان می برید که این جا یک محوطۀ باستانی و تاریخی در کنار چشمه سار هزاران ساله است، به بیراهه رفته اید! زیرا با ورود به این منطقۀ باستانی و ارزشمند دچار شوک خواهید شد. و بینندۀ نابسامانی هایی می شوید که اَشک هایتان را رَوان و دل تان را از این همه بی مهری به درد می آورد.

به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، این جا محوطۀ تاریخی – فرهنگی و گردشگری «بَرم دلَک» شیراز است. محوطه ای باستانی که چند سالی است در پِی بی مهری مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و نبود برنامه ای فراگیر (جامع) و کارشناسی شده، به زباله دانی و ویرانه ای تبدیل شده است. همچنین بر روی سنگ نگاره های ساسانی آن، انبوه یادگاری نویسی ها، خَراش با اشیای نوک تیز همانند کارد، ترک و شکاف های گُسترده به همراه سوراخ های ریز و درشت، شکستگی بخشی از نگارکَندها (نقش برجسته ها) و پدیداری لکه ها بر روی نگاره های 1700 ساله، دیده می شود. گذشت زمان و عوامل بیولوژیکی (گُل سنگ ها) و محیطی و طبیعی همانند باد، باران و ... در کنار چرای گوسپندان و ریختن نخاله های ساختمانی مردم روستاهای پیرامون در محوطۀ تاریخی، پرتاب سنگ و هدف تیراندازی جای دادن سنگ نگاره ها از سوی برخی مردم روستاهای پیرامون منطقه که در واقع هویت و شناسنامۀ شهر شیراز را نشانه رفته اند از دیگر دشواری های این مجموعۀ تاریخی – فرهنگی و گردشگری است. اما بی گمان بدترین درد این محوطۀ تاریخی – فرهنگی، غفلت مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی است. از سویی دیگر، نزدیک 8 ماه است که شهرداری در این محوطۀ باستانی سرگرم راه اندازی طرح گردشگری و ساماندهی آن است، ولی هنوز ریز برنامه های این طرح به میراث فرهنگی برای تاییدیه نرفته است! با این همه نگارنده در همین 8 ماه گذشته و در دو گزارش، منطقۀ باستانی برم دلک زیر و رو شد و چرا کسی به برم دلک اهمیت نمی دهد، دشواری های این منطقۀ باستانی را به آگاهی مدیران سازمان میراث فرهنگی و حتا سازمان حفاظت محیط زیست رسانیده است. اما دریغ و افسوس از حتا یک واکنش!

سخن در خُور نگرش (نکته قابل تامل) این است که کارشناسان اداره میراث فرهنگی می گویند، هنوز پروندۀ این طرح به سازمان فرستاده نشده است و ما از ریز برنامه های این طرح آگاهی نداریم و تنها در نشستی سال گذشته شهرداری این درخواست را به میان آورده است (مطرح کردن). در واقع میراث فرهنگی به انگیزۀ نبود بودجه، خود را کنار کشیده و شهرداری هم روشن است که چه کاری خواهد کرد. از سویی دیگر، با نبود نظارت کارشناسان میراث فرهنگی، شهرداری چند ماهی است، دست به کار شده و محوطۀ باستانی و گُستره (عرصه) و حریم منطقۀ «برم دلک» را به هم ریخته است. شهرداری با آتش زدن درختان و پوشش گیاهی محوطۀ باستانی، به گمان بسیار بر آن است که آن جا را سنگ فرش کند! هر چند به درستی و روشنی چیزی آشکار نیست. زیرا کسی از ریز برنامه های شهرداری آگاهی ندارد. اما بر پایۀ شواهد سطحی و بازدیدهای میدانی و در هم ریختگی منطقه ، این سخنان نیروی بیشتری می گیرد. همچنین چشمه سار دل انگیز و زیبای هزاران سالۀ منطقه که بر اثر مدیریت ناکارآمد شهری و برداشت های بی رَویۀ آب از چاه های غیرمجاز از سوی کشاورزان و ساخت منبع بزرگ آب در بالای کوه و ریختن پَساب (فاضلاب) کارخانۀ صنعتی که در گُسترۀ این محوطه و با زیر پا گذاشتن قانون برپا شده بوده، چند سالی است که خشکیده و شهرداری به جای زنده سازی (احیا)، به آن آسیب رسانیده و محوطۀ چشمه را به ویرانه ای تبدیل کرده است. چالش های این محوطۀ باستانی بی شمار است و دل هر دوست دار تاریخ و فرهنگ ایرانی را به درد می آورد. به تازگی نیز، شهرداری پشت کوهی که نگارکَندها در آن تراشیده شده است و در واقع درگُسترۀ اثر، اقدام به کَندن گودالی بزرگ و دراز کرده است که خلاف قانون های ملی میراث فرهنگی و پیمان نامه های بین المللی بوده و تهدیدی جدی برای سنگ نگاره های ساسانی به شمار می آید. همچنین در پایین پای نگارۀ شاهپور یکم ساسانی به تازگی رنگی تیره و خاکستری پدیدار شده که به آن آسیب فراوانی رسانیده است. در همین زمینه سیامک علی زاده، مرمت گر آثار، بناها و اشیاء به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « این سنگ نگاره ها بر پایۀ نگاره های (تصاویر) موجود، بسیار روزن دار (متخلخل) و پر از سوراخ است که بر اثر عوامل اقلیمی همانند باران های اسیدی و باد و یا هوا خوردگی پدیدار شده اند. همچنین افزون بر عوامل طبیعی و اقلیمی، عوامل انسانی نیز، بر او رحمی نکرده و آسیب هایی به انگیزۀ بی توجهی، یادگاری نویسی و کَنده کاری بر روی آن وارد آمده و کلیت اثر را مخدوش کرده است».

این استاد دانشگاه چمران تهران در دنبالۀ سخنانش افزود : « برای این مجموعه درگام نخست، بایسته (ضروری) است حفاظت فیزیکی انجام گیرد، سپس با کارهای بازآرایی (مرمتی) و حفاظتی تخصصی، لکه های رنگی و کَنده کاری هایی که پدیدار شده را به حداقل رسانده و زِدوده شوند. همچنین به روش های گوناگون و در صورت امکان، این یادمان اسید زدایی شود و درون آن با طرح هایی (متریال) استحکام بخش برای پیشگیری از افزایش ترک ها و سُستی (ضعف) ساختاری، تزریقات انجام گیرد. از سویی دیگر، باید مطالعه شود که آن لکۀ خاکستری پایین پای نگارکَند از چیست. اگر وابسته به درون ساختار آن باشد، نمی توان کاری کرد. اما اگر از بیرون به آن پاشیده شده باشد، می توان آن را پاک کرد».

دکترعلی زاده دربارۀ محوطۀ باستانی و طبیعی منطقه نیز به تارنمای فرهنگی مهرگان گفت : « هر اثری انسانی که در درازای تاریخ پدیدار شده با طبیعت پیرامون خود به همگونی و هماهنگی رسیده و با آن معنا پیدا می کند. از همین روی هر گونه دخل و تصرف در طبیعت پیرامون اثر ممنوع بوده و محوطۀ آن همانند خود اثر تاریخی ارزشمند به شمار می آید. در نتیجه ویرانی و یا جا به جایی و یا تغییر بدون مطالعه و بررسی کارشناسان وابسته (مربوطه)، به هیچ روی پذیرفته نیست. و باید هم اثر و هم محیط پیرامون را اَرج نهاده و پاس بداریم».

در پایان باید دانست که محوطۀ تاریخی – فرهنگی و گردشگری «بَرم دلَک»، هویت و شناسنامۀ شهر شیراز به شمار می آید و همۀ نهادها و اُرگان ها و حتا مردم در برابر آن مسوول هستند. همچنین هرگونه دگرگونی و از هم گُسستگی و آسیبی که به محوطۀ باستانی «برم دلک» برسد، مدیریت شهری و سازمان میراث فرهنگی باید پاسخ گوی آن باشند. زیرا بی گمان آیندگان ما را داوری (قضاوت) کرده و کوتاهی های ما را نخواهند بخشید.

مجموعۀ «بَرم دِلک» در 7 کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شیراز جای گرفته و در برگیرندۀ سه سنگ نگاره از پادشاهان ساسانی است و با شمارۀ 71 در تاریخ 15 دی ماه 1310 به ثبت ملی رسیده است.

وضعیت اندوه بار محوطه ساسانی برم دلک شیراز

نگاره آیین ازدواج بهرام دوم ساسانی که در حال ویرانی است

شکستگی بخشی از دست و انگشتان و سوراخ ها و لکه ها بر روی شاهنشاه ساسانی چهره اثر را مخدوش کرده است

ترک و سوراخ ها و خراش و یادگاری نویسی ها چهره  شهبانوی ساسانی را مخدوش کرده و دیگر قابل شناسایی نیست

شاهپوریکم ساسانی

پایین پای شاهپوریکم که روشن نیست چه چیزی روی آن نشسته است و کارشناسان می گویند اگر از درون باشد راهی برای پاک شدن ندارد

انبوه نخاله های ساختمانی در ورودی یادمان ملی چیزی جر افسوس برجای نمی گذارد

زباله ها و خاکستر آتش ولگردان در پایین یادمان ملی رها شده و جای بسی افسوس دارد

چشمه هزاران ساله برم دلک که نزدیک یک دهه بر اثر سو مدیریت خشکیده و گویا بنا است از میان برود

درختان جانداری که در حال نابودی هستند و مدیریت شهری همچنان در  خواب بسر می برد

شهرداری بدون هماهنگی میراث فرهنگی پشت کوهی که نگاره های ساسانی تراشیده شده را گودبرداری کرده و به محوطه باستانی آن آسیب رسانیده است

کارخانه صنعتی که در عرصه یادمان ملی و غیرقانونی ساخته شد و با ریختن پساب به چشمه باعث خشکسالی آن شد

گودال بزرگی که شهرداری ایجاد کرده و به گمان بسیار می خواهد محوطه را سنگفرش کند!!؟

گورستان و امام زاده و آغلی که پیش از سال 57 در حریم درجه یک یادمان ملی ساخته شده و حریم آنرا خدشه دارکرده است

گویا شهرداری پوشش گیاهی ودرختان را آتش زده و می خواهد محوطه باستانی را ساماندهی کند که خلاف قانون است

محوطه باستانی و چشمه برم دلک از پشت سنگ نگاره ها که تخریب شده است

*پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران – راهنمای گردشگری – خبرنگار آزاد – کُنشگر میراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیر انجمن مهرگان